Een heilige oorlog in Oekraïne?

Titelfoto: Sint Basilius kathedraal (Moskou) door Jasmine Halki, CC BY 2.0.

In de media werd vorige week het beeld geschetst van de Russische president Poetin, die een ‘heilige’ of ‘religieuze’ oorlog zou zijn gestart met Oekraïne. Professor Beatrice de Graaf sprak op Op1 zelfs van radicalisering, een term die in het Westen de afgelopen decennia dikwijls gebruikt werd voor bijvoorbeeld terroristen van al-Qaeda of ISIS. Poetin zou zichzelf zien als een verdediger van het ware christendom, met steun vanuit de Russisch Orthodoxe Kerk. Sonja Dahlmans heeft niet alleen grote twijfels hierbij, maar vindt het ook gevaarlijk om in dergelijke termen te spreken.

🔊 Beluister dit artikel

Achtergrond

Er bestaat een Oosters Orthodoxe Kerk van Oekraïne, die valt onder het patriarchaat van Moskou. Metropoliet (kerkvader) Onufriy is het hoofd hiervan in Oekraïne. Daarnaast is er sinds 2019 ook een Orthodoxe Kerk van Oekraïne, hoofd is metropoliet Epiphanius I voor patriarchaat Kiev en heel Oekraïne, maar deze kerk is onafhankelijk van Moskou. ​​​​​​​Binnen de orthodoxie is er een tomos van autocefalie; kortgezegd gaat het hier om bestuurlijke zelfstandigheid binnen de Oosters- en Oriëntaals Orthodoxe kerken. Tegen de zin van wat ik voor het gemak maar de Russisch Orthodoxe kerk zal noemen, verkreeg de Orthodoxe kerk in Oekraïne op 5 januari 2019 bestuurlijke zelfstandigheid, ondertekend door patriarch Bartholomeus van Constantinopel. Het patriarchaat van Moskou verbrak daarop de gemeenschap (communie) met Constantinopel.

Patriarchaat Moskou

Dat het patriarchaat van Moskou, zoals aan tafel bij Op1 werd gezegd, de meeste Orthodoxe gelovigen telt, is wellicht waar, maar het is daarmee niet per se het meest invloedrijke patriarchaat. De patriarch van Constantinopel wordt binnen de Oosters Orthodoxe kerk gezien als de eerste onder de gelijken. Sinds de erkenning van een bestuurlijk zelfstandige Oosters Orthodoxe Kerk in Oekraïne zijn de onderlinge verhoudingen behoorlijk gespannen en wordt er zelfs gesproken van een kerkscheuring (schisma).

Vlak voor de inval door de Russen in Oekraïne was reeds bekend dat Kirill, patriarch van Moskou, zijn invloedssfeer probeert uit te breiden, zelfs tot in Afrika waar hij Oosters Orthodoxe priesters succesvol weet te rekruteren voor zijn patriarchaat. Met het patriarchaat van Antiochië bestaan er historisch gezien en ook tegenwoordig nauwe banden; in Rusland en Oekraïne wonen Armeense en Assyrische christenen.

Zelfbestuur kerk Oekraïne

De theologe Regina Elsner schreef in 2018 terecht dat pogingen om bestuurlijke onafhankelijkheid te verkrijgen door de geschiedenis heen nooit slechts een interne kwestie binnen de kerk zijn geweest, maar altijd werden gekoppeld aan het verlangen nationale grenzen op één lijn te krijgen met politieke belangen. Aangaande zelfbestuur voor de kerk in Oekraïne reisde voormalig president Poroshenko af naar de patriarch van Constantinopel om hiervoor te pleiten. Volgens hem noodzakelijk om eenheid en vrede binnen de Oekraïense samenleving te creëren. Poroshenko stak niet onder stoelen of banken dat het verlangen naar autocefalie (zelfstandigheid) voor de kerk in zijn land te maken had met zijn eigen politieke strategie.

Religieuze vervolging in Rusland

Tijdens de Sovjettijd werden clerici (geestelijken) van de Russisch Orthodoxe Kerk vervolgd door het bewind. Tussen 1937 en 1938 werden naar schatting 136.900 clerici van de Oosters Orthodoxe Kerk gearresteerd, van wie er 85.300 zouden zijn geëxecuteerd. De Sovjets hielden er een antireligieus en antiklerikaal schrikbewind op na. Voor moslims tijdens de Sovjettijd was er een ‘speciaal’ programma, waarin verbondenheid van de islamitische identiteit met die van de Sovjetidentiteit werd gepropageerd door de staat in Kyrgyzstan. Tasar schrijft hierover: “De periode van 1921 tot 1926 getuigde van een verzoenende en comprimerende politiek tegenover de islam die een partnerschap faciliteerde tussen de oelama (islamitische geleerden) en de Bolsjewiek overheid en seculiere islamitische geleerden.”

Erkende religies

In 2002 werd een wet aangenomen die de autoriteiten toestemming verleende religieuze vrijheid van een bepaalde groep te keuren, om zo extremistische activiteiten tegen te gaan. Het werd tevens mogelijk religieuze activiteiten te criminaliseren. Sinds de invoering van de Yarovayawet, een amendement uit 2016, worden vier religies erkend in het land: de Russisch Orthodoxe Kerk, de islam, het jodendom en het boeddhisme. Deze wet legt verdere restricties op aan religie onder de anti-extremisme wetten van de Russische Federatie.

Thread: #Russia is one of the worst violators of #ReligiousFreedom in the world. Narratives that Putin supports Christian values is completely false. Consider the egregious conditions inside Russia & occupied Donbas & Crimea. Glad to join @RickSantorum on @newsmax to discuss 1/4 https://t.co/YO2bj6w3e8

— Nadine Maenza (@nadinemaenza) March 9, 2022

Dit alles heeft geleid tot vervolging van Jehova’s Getuigen en leden van de Baptisten- en Pinkstergemeentes in het land en zijn er, bijvoorbeeld op de Krim, moslims gearresteerd op valse beschuldigingen van extremisme. In al deze gevallen bleef het vanuit het Westen angstvallig stil. Ook nu in Oekraïne worden clerici van beide Orthodoxe kerken belaagd en aangevallen en een priester is zelfs gedood, maar dit haalt nauwelijks de media hier.

Fr. John Budrin, a Russian priest, was arrested this week for giving a sermon against the war.

Friends House Moscow has released excerpts of an interview with Fr. John about his decision, shared below in this thread.

Incredibly powerful and moving testimony.

— Nicholas Sooy 🍦🔰 🚁💸 (@nerdhermit) March 10, 2022

Godsdienstvrijheid in het geding

In 2016 en daarna adviseerde de Amerikaanse Commissie voor Internationale Religieuze Vrijheid (USCIFR) de regering om Rusland op de lijst ‘Landen van Bijzondere Zorg’ te zetten. Dat is een lijst met landen waar de religieuze vrijheid in het geding is. Tegelijkertijd was er in Europa twee jaar lang geen gezant Religieuze Vrijheid, tot in 2021 Stylianides werd benoemd. Ook hij bleef slechts vijf maanden aan, waarna er weer maandenlang niemand op die post zat, tot 22 januari dit jaar. De Europese Unie kan veel meer doen dan het momenteel doet om het fundamentele recht op vrijheid van religie te garanderen wanneer zij ‘inclusie’ en ‘diversiteit’ echt serieus neemt. ​​​​​In het licht van de toegenomen religieuze vervolging van de afgelopen jaren is het niet kies te suggereren dat Rusland ‘in zoverre’ een theocratie zou zijn.

Alarmbellen

Het videofragment dat aan tafel bij Op1 werd bekritiseerd, waarin werd gezegd dat de president (Poetin) de wereldlijke macht vertegenwoordigt en de patriarch de sacrale macht, is niet meer dan een idee vanuit het christendom, gebaseerd op Mattheus 22:21 (en andere), dat zegt: “Geef dan aan de keizer wat van de keizer is, en geef aan God wat God toebehoort”. Daar kun je wel van alles zelf in willen zien, maar dat is speculatie. De Graaf zei nog dat zij als historicus alarmbellen hoort afgaan wanneer Poetin zegt dat Moskou het derde Rome is (waarvan De Graaf een Derde Rijk maakte). Dit idee stamt al uit de vijftiende eeuw en komt niet van Poetin.

Religieuze oorlog

Een religieuze of heilige oorlog, termen die zowel presentator Kelder als De Graaf gebruikten, veronderstelt een religieuze motivatie om ten strijde te trekken. Bijvoorbeeld een verschil in opvattingen over dogmatiek of theologische standpunten van twee of meerdere partijen. Zeer zeker maakt Poetin maar al te graag gebruik van religieuze sentimenten en het is helaas ook maar al te waar dat Kirill, patriarch van Moskou, zich van dezelfde nationalistisch-ideologische woorden bedient. Beiden doen een beroep op een sentiment, een verlangen naar vervlogen tijden die in ere hersteld zouden moeten worden. Echter, precies daar houdt het religieuze aspect op.

Het maakt Poetin niet uit wat werkt om zijn eigen acties te kunnen rechtvaardigen of steun ervoor te vergaren. Wanneer De Graaf zegt dat het belangrijk is je tegenstander te kennen, lijkt dit mij niet onbelangrijk. Zo heeft Poetin bijvoorbeeld gezegd dat de Orthodoxe Kerk veel meer met de islam gemeen heeft dan met de Rooms-Katholieke Kerk, terwijl in de geschiedenis (en nog altijd) de Orthodoxe Kerk vervolgd is onder islamitisch bewind . Precies dit liet historica De Graaf ook weg toen zij wel wist te melden dat het patriarchaat van Constantinopel ‘viel,’ maar verzuimde te benoemen door wie dat werd veroorzaakt.

Sentimenten

​​In zijn speech bij de opening van de Jum’ah moskee in Moskou gebruikte Poetin dezelfde sentimenten van historie, eensgezindheid en nationale kernwaarden als hij ook gebruikt wanneer hij over het Orthodoxe christendom spreekt. De raad van moefti’s van Rusland verklaarde dat de erkenning van zelfstandigheid van Donetsk en Luhansk gerechtvaardigd was en sprak ook steun uit voor de oorlog met Oekraïne, omdat er ‘naast ons’ nazisme en fascisme bestaat. Tegelijkertijd worden moslims vervolgd en bedreigd in Rusland, net als christenen van andere denominaties.​​​​​​​​​​​

Gezamenlijk optreden

Elsner merkte in een online panel van de Orthodoxe Fordham Universiteit terecht op dat alle kerken in Oekraïne – beide Orthodoxe patriarchaten en andere christelijke denominaties – de deuren van hun kerken hebben geopend om mensen een schuilplaats te bieden. De kerken helpen bij het uitdelen van voedsel en water, kerkklokken worden geluid om te waarschuwen voor aanvallen en zij helpen gewonden en vluchtelingen.

Priests of the Russian Orthodox Church launched petition against the war https://t.co/OlmL4ViDCS

— burbalka (@burbalka) March 1, 2022

De kerken in Oekraïne opereren in alles gezamenlijk. Religie wordt door Poetin misbruikt voor eigen gewin, maar dat is iets anders. ​​​​​​​​​​​Inmiddels is er een online manifest van Russisch Orthodoxe priesters die zich tegen de oorlog uitspreken. Bovendien hebben de priesters van de Russisch Orthodoxe kerk in Lviv zichzelf onafhankelijk van Moskou verklaard. Zij voelen zich allen Oekraïner, ongeacht hun religie of christelijke denominatie.

Scheiding Kerk en Staat

Volgens De Graaf bij Op1 is er in het Westen een scheiding tussen kerk en staat, die er in Rusland niet is. Volgens een rapport dat eind vorig jaar verscheen spant het Verenigd Koninkrijk de kroon waar het arrestaties en rechtsvervolging aangaat van christenen. In Finland moest ex-minister en parlementslid Räsänen voor de rechter komen vanwege uitspraken uit 2004 en 2019 over haar christelijke opvattingen ten aanzien van het huwelijk. Al te vaak wordt het seculiere gedachtengoed opgedrongen aan gelovigen van allerlei gezindte.

Daarbij komt dat er niet of nauwelijks scheiding is tussen staat en economische handelsbelangen. Tot klare taal, en plein publique, jegens China over de vervolging van Oeigoeren tot zelfs in ons eigen land, kwam het tot nog toe nauwelijks. ​​De Verenigde Staten plaatsten Nigeria, waar jaarlijks de meeste christenen ter wereld worden gedood vanwege hun geloof, een jaar op hun lijst ‘Landen van Bijzondere Zorg,’ maar het jaar daarop werd het alweer van die lijst afgehaald. Blinken, minister van Buitenlandse Zaken, overlegde met president Buhari over het aanhalen van de banden met Nigeria. Spijtig voor de christenen in het land, zullen we maar zeggen. Het lijkt mij dat westerse landen zelf het ook nogal lastig vinden zich te verhouden tot religie. Just saying.

Conclusie

Religie is in Rusland, nu en vroeger, vaak verweven geweest met de politiek of in elk geval met staatsbelangen. Gelovigen hebben zich eeuwenlang geprobeerd te verhouden tot de grillige, soms levensgevaarlijke, houding van de staat. Zonder de houding van patriarch Kirill te willen goedpraten, denk ik dat wanneer je een discussie over religie en de staat in Rusland voert, de gevolgen, herinneringen en realiteit van religieuze vervolgingen daarin niet mogen ontbreken. Zeker niet wanneer je, zoals wij in het seculiere Westen, slachtoffers hiervan niet of nauwelijks te hulp komt, hun lot benoemt of je uitspreekt hiertegen.

Onze eigen obsessie met vrouwen- en LHBTQ-rechten zorgt, terecht, voor aandacht voor deze groepen in conflict- of oorlogssituaties. Voor (etno)religieuze vervolging zijn wij echter maar al te vaak ziende blind. Ik veroordeel de houding, de corruptie en de nationalistische taal en argumenten van de Russisch Orthodoxe Kerk, de Russische Raad van moefti’s en van de boeddhistische leider van het land allemaal (en niet slechts één daarvan).

Reports are that a church of the Moscow Patriarchate has been damaged by Russian bombs. pic.twitter.com/9GL5J0bVgZ

— Nicholas Sooy 🍦🔰 🚁💸 (@nerdhermit) March 6, 2022

Zelfreflectie

Tegelijkertijd denk ik dat zelfreflectie het Westen wel past. Het recht te mogen geloven wat je wilt, is een van de fundamenten van de vrije democratie. Wanneer je dit negeert, zullen (etno)religieuze groepen zich derhalve staande moeten houden in een dictatuur of autocratie. Het is daarom niet verwonderlijk dat men zich op een of andere wijze probeert te verhouden tot de staat. Grote woorden in de mond nemen als ‘heilige oorlog’ is gemakkelijk en kan zelfs gevaarlijk zijn. Bedenk ook, zegt dr. Elsner, dat Oekraïners van alle religies na de oorlog weer met elkaar samen moeten leven. Wanneer De Graaf dus beargumenteert dat ons voornaamste doel het helpen van Oekraïners moet zijn, lijkt het mij raadzaam hier rekening mee te houden.

Over de auteur

Sonja Dahlmans

Student theologie

Recent gepubliceerd

Archief

• Politiek Nederland14 juli 2023Afscheidsbrief aan Sigrid Kaag: een verdiende val
• Klimaat en Milieu24 juni 2023Westerse klimaatprofeten vervangen de traditionele religie
• Islam/Moslims14 mei 2023Verkiezingen Turkije: geen enkele hoop voor religieuze minderheden
• Antisemitisme12 april 2023De imam, de moskee en de pro-Palestinalobby