Alarmisme over gevaren lage dosis schadelijke stoffen

Titelfoto: Monsanto, biotechnologisch bedrijf. Screenshot door redactie OpinieZ van YouTube-video, kanaal Financial Times

Dat blootstelling aan allerhande chemicaliën niet zonder risico’s kan zijn, is een open deur. Anderzijds is het leggen van een relatie tussen een geringe blootstelling aan een bepaald product en eventuele kwalijke individuele effecten een notoir moeilijk wetenschappelijk probleem. Het is niet voor niets dat het hard wetenschappelijk aantonen van de nefaste effecten op de volksgezondheid van roken uiteindelijk pas na zeer veel wetenschappelijk onderzoek tot stand kwam.

In de afgelopen decennia heeft de analytische chemie een stille revolutie doorgemaakt. Chemische stoffen kunnen thans in ongekend lage concentraties gedetecteerd worden met geavanceerde fysische technieken zoals massaspectrometrie. Dat is natuurlijk prachtig, maar het werpt wel de vraag op wat we kunnen zeggen over allerlei effecten ten gevolge van zeer lage concentraties van allerhande chemicaliën. En dan wordt het al snel ingewikkeld.

Dosis bepaalt effect

Of het nu gaat om blootstelling aan chemicaliën of de effecten van fijnstof of radioactieve straling, het is altijd de dosis die het effect bepaalt. Bij hoge doses is er een direct meetbare relatie van het effect ervan op bijvoorbeeld de gezondheid. Zo kan het toedienen van een grote hoeveelheid van een of andere stof onmiddellijk aantoonbaar tot de dood leiden. Maar wat gebeurt er als men de dosis halveert, nog eens halveert en nog eens halveert? Het effect zal dan uiteraard steeds verder afnemen, maar blijft er nog wel sprake van een causaal verband tussen de toegediende kleine dosis en een eventueel kwalijk effect? Het antwoord op die simpele vraag spreekt niet vanzelf.

LNT-model

Bij steeds kleinere doses komen we op het punt waarop de aanwezigheid van een stof misschien nog wel aan te tonen is, maar waarop het directe effect ervan onmeetbaar wordt. Bij nog lagere doses zijn zelfs de huidige analytische technieken niet in staat de aanwezigheid te detecteren. Maar betekent dat ook dat er geen negatieve effecten op bijvoorbeeld de gezondheid kunnen zijn?

Om die vraag te beantwoorden wordt vaak uitgegaan van het Linear No-Threshold (LNT) Model, dat inhoudt dat zelfs bij zeer lage doses het effect evenredig met die dosis blijft. Er is onder die aanname dus geen gevaarloze dosis, er zal altijd een ongewenst effect optreden. Let wel, het gaat om een aanname en die aanname is buitengewoon lastig te testen.

Niettemin kunnen de gevolgen van het kritiekloos hanteren van die aanname heel groot zijn. Daarover gaat dit stuk.

Met de steeds lagere detection limits, wordt het linear non-threshold (LNT) model onhoudbaar. https://t.co/4E0HzrkBin

— Dr. Lucas Bergkamp (@lbergkamp) August 2, 2017

Richtlijnen

Het aantal chemicaliën, of het nu gaat om natuurlijk aanwezige of door de mens gesynthetiseerde producten, en het aantal externe invloeden zoals straling, of het nu natuurlijke achtergrondstraling of door de mens gegenereerde is, waaraan wij als biologisch organisme continu worden blootgesteld is gigantisch groot. Het is dan ook ondoenlijk om ten aanzien van alle effecten van al die invloeden uitgebreid bevolkingsonderzoek te doen.

Wat er gebeurt is dat een instantie als het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) pragmatische grenzen aangeeft waar de blootstelling bij voorkeur onder moet blijven. Dat betekent dus niet dat automatisch een hogere blootstelling gevaarlijk en een lagere ongevaarlijk is. Het gaat om richtlijnen op basis van de best beschikbare, maar vaak onvolledige, informatie.

Lage blootstelling

Het wordt wetenschappelijk interessant als het gaat om een zeer lage blootstelling, maar waar het wel een blootstelling van een zeer groot aantal mensen betreft. Als men het LNT-model moet geloven, zal dan een deel van dat grote aantal blootstellingen tot gezondheidseffecten en zelfs de dood leiden. Let wel, het is onder deze aanname niet mogelijk om individuele slachtoffers van de blootstelling aan te wijzen, het betreft uitsluitend statistische doden op basis van een modelaanname die niet experimenteel getest kan worden.

Kritiek

Toch is er veel steekhoudende kritiek op de LNT-benadering mogelijk. Laat me kort twee punten noemen. Allereerst wordt de LNT-aanname toegepast op een grote reeks van blootstellingen aan allerhande effecten. Daarbij wordt nooit gekeken of de populaties van de slachtoffers van deze effecten wel overlappen. En dat is wel van belang, want je kunt maar dood gaan aan één enkel effect, of het nu straling of fijnstof of iets anders is, en niet aan beide tegelijk.

Mutaties

Een tweede punt van enig belang is dat een biologisch organisme zich slechts aan een voortdurend veranderende omgeving kan aanpassen door het biologische proces van mutaties. Het is bepaald niet ondenkbaar dat mutaties het gevolg kunnen zijn van bijvoorbeeld de blootstelling aan lage doses straling of bepaalde chemicaliën. In dat geval zouden dergelijke lage doses niet schadelijk, maar juist voordelig zijn voor het voortbestaan van het organisme als geheel.

Dit mogelijk positieve effect van lage doses blootstelling met stoffen die in hoge doses aantoonbaar schadelijk zijn, wordt ook wetenschappelijk onderbouwd en staat bekend als ‘hormese’. Met name als het gaat om de blootstelling aan radioactieve straling is hieraan veel onderzoek gedaan. Het ligt überhaupt niet voor de hand om je zorgen te maken om stralingsniveaus die lager zijn dan die van de altijd en overal aanwezige achtergrondstraling. Bovendien kan die achtergrondstraling aanzienlijk variëren, afhankelijk van waar op aarde je woont.

Valkuilen

Het leggen van een relatie tussen een geringe blootstelling aan een bepaald product en eventuele kwalijke individuele effecten is een notoir moeilijk wetenschappelijk probleem. In dat licht is het curieus kennis te nemen van de recente uitspraak over glyfosaat (C3H8NO5P), een organische fosforverbinding die als niet-selectief systemisch totaalherbicide zeer ruim toegepast wordt. Het Amerikaanse bedrijf Monsanto bracht het product in de jaren ’70 als isopropylammoniumzout op de markt onder de naam Roundup.

Een Amerikaanse jury heeft bepaald dat, in tegenspraak met veel wetenschappelijk onderzoek, dit product bij een tuinman een dodelijke kanker veroorzaakt zou hebben, hierbij een verband leggend tussen de blootstelling aan een onbekende dosis van een chemische stof met de doodsoorzaak van een individueel geval. Dat op een terrein met zoveel wetenschappelijke valkuilen een vergaande uitspraak wordt overgelaten aan een jury van wetenschappelijke leken zou vooral tot bezorgdheid moeten leiden.

Opmerkelijk: man die zegt kanker te hebben gekregen door bestrijdingsmiddel roundup wint rechtszaak tegen producent. https://t.co/94xevRTPfr

— jacob seidell (@jaapseidell) August 11, 2018

Alarmisme

Maar voordat we roepen dat dus het jurysysteem niet deugt, is het goed te beseffen dat in Nederland de rechter als volstrekte natuurwetenschappelijke leek vergaande uitspraken over bij voorbeeld klimaat doet. En dat we politici hebben die op basis van “politieke natuurkunde” en aanvechtbare modellen een Klimaatakkoord sluiten en een Klimaatwet ontwerpen.

De mensheid lijkt een voorkeur te hebben voor alarmistische berichtgeving en die is niet gebaat bij wetenschappelijke nuance. Geen wonder dat wereldwijd de kerkhoven dus vol lijken te liggen met miljoenen louter statistische doden, ten gevolge van een veelheid van vermeende oorzaken die pas op lange termijn werken.

Tel uit je winst.

Over de auteur

Kees de Lange

Prof. Dr. C.A. (Kees) de Lange studeerde wis-, natuur- en sterrenkunde aan de UvA en promoveerde in de Theoretische Chemie in Bristol, UK. Hij is emeritus hoogleraar fysische chemie en chemische fysica aan zowel de UvA als de VU. Zijn research betreft atmosferische chemie en fysica, en magnetische resonantie, alsmede het ontwikkelen van complexe fysische modellen. Zijn onderzoek is vastgelegd in enige honderden publicaties. Hij is tot op de huidige dag actief in wetenschappelijk onderzoek. In de periode 2011-2015 was hij als een van de zeer weinige bèta’s lid van de Eerste Kamer.

Recent gepubliceerd

Archief

• Economie5 augustus 2020Het is de hoogste tijd voor kernenergie
• Economie26 januari 2020De EU is op jacht naar uw geld (2)
• Economie22 januari 2020De EU is op jacht naar uw geld (1)
• Media12 januari 2020Een nieuwe omroep, een nieuw geluid