Het nieuwe kapitalisme
‘Iedereen moet zelf weten wat hij doet en onze vrijheid, daar blijf je van af.’ Deze reactie is vaak afkomstig van believers die het niet verdragen als je met een kritische blik kijkt naar concepten als kapitalisme en liberalisme. Concepten die stammen uit de vorige eeuwen.
De ideologie van het kapitalisme heeft in de twintigste eeuw sterk aan identiteit gewonnen toen het zich profileerde als tegenpool van het communisme.
Tot op heden is er geen eenduidige definitie van het kapitalisme, behoudens het kernidee dat er geld wordt geïnvesteerd in de verwachting winst te maken. Kapitalisme wordt sterk geassocieerd met de politieke filosofie van het liberalisme, waarin economische en individuele vrijheid heilig zijn.
Daar zit voor mij een dilemma. Namelijk, in tijden waarin de maatschappij gekenmerkt werd door een sterke intrinsieke structuur had vrijheid een andere betekenis dan in onze tijd, die juist gekenmerkt wordt door een gebrek aan structuur.
Voorheen vormden kerk, gezin en maatschappelijke rangordening een sterk systeem, waarbinnen iedereen zijn plaats wist. Kwetsbaren waren over het algemeen beter beschermd doordat verantwoordelijkheidsgevoel logisch verbonden was aan deze maatschappelijke kaders. Deze structuur staat in schril contrast met ons tijdsgewricht, waarin onder andere individualisme, ontkerkelijking en globalisering ons hebben losgeweekt uit onze oorspronkelijke biotoop en we als kleine komeetjes doelloos door een ijl heelal zweven.
Het is dan ook goed te verdedigen dat concepten van weleer in onze tijd geen of tenminste een andere waarde hebben gekregen. Het liberale concept vrijheid bijvoorbeeld, lijkt in onze tijd juist vaker tot verwaarlozing dan tot de gedroomde voorspoed te leiden. Dat is glad ijs, want nogmaals, vrijheid daar blijf je met je tengels van af. Oh ja? Als psychiater heb ik te maken met mensen die een bepaalde kwetsbaarheid hebben, waardoor ze niet altijd in staat zijn om soepeltjes om te gaan met die economische en individuele ‘vrijheid’.
Te weinig structuur in combinatie met teveel mogelijkheden kan leiden tot problemen die mijns inziens gedeeltelijk vermijdbaar zijn. Maar ook in het dagelijkse leven kan je vraagtekens zetten bij onze ongebreidelde vrijheid. Een onnozel voorbeeld: als je een kopje koffie koopt is de vraag tegenwoordig steevast: wilt u er nog iets bij eten? De koffieboer wil meer geld verdienen en wij, de liberale slaven, lopen het risico om ten onder te gaan aan welvaart.
Dit korte termijndenken kenmerkt het huidige kapitalisme en staat op gespannen voet met het lange termijn welzijn van onze maatschappij. Je hoeft geen ziener te zijn om te voorspellen dat dit een heilloze weg is die leidt tot een tweedeling. Een rijke corporate elite die zich verder verrijkt ten koste van het volk. Capitalism Re-invented richt zich daarentegen meer op de lange termijn en gaat over shared value: hoe neem je als onderneming je verantwoordelijkheid om de maatschappij gezond te houden of beter te maken.
Dit kapitalisme nieuwe stijl wordt fraai uitgewerkt in een artikel van Porter and Kramer in de Harvard Business Review. Het gaat hier dus niet om wat incidentele liefdadigheid voor gezichtsbehoud, maar een structurele investering om waar nodig kwetsbaren te beschermen en zodoende met elkaar de weelde van de vrijheid te kunnen dragen. Het was nooit de bedoeling dat vrijheid zou leiden tot egoïsme en verwaarlozing van de ander. Onze verworven vrijheden verantwoord en met zorg inzetten, dat is de boodschap van het nieuwe kapitalisme.
Over de auteur
- Psychiater, cultuurcriticus
Een totaal gebrek aan individualisme is het grootste probleem. Lieden die menen dat er teveel van is, verwarren het met egoïsme. Een gezonde individualist staat vanuit zijn/haar eigen hoofd in de wereld, met een gezonde afstand tot het buitenwereldmodelletje waarin hij/zij acteert. Je kunt niet Katholiek, Islamitisch, Joods of Humanistisch een auto repareren. Je doet het goed of fout. Het (godsdienstige) identiteitje dat je daarnaast voert gaat de klant niets aan. De wezenlijke zaken zijn voor iedereen hetzelfde. Deel dat, met respect voor de ander, die geen verlengstuk van jezelf is, maar een ander individu.
Dát is individuele vrijheid en dáár is hier véél te weinig van.