Het psychiatrisch profiel van de zelfmoordterrorist

Succesvolle zelfmoordterroristen kunnen altijd rekenen op een goede PR vanuit hun islamitische achterban. Dat blijkt maar weer uit de necro’s van de in Brussel gedode daders in de glossy Dabiq, een publicatie van de Islamitische Staat.

Daar lees je teksten als “bekend om zijn moed en generositeit” (zelfmoordterrorist Ibrahim Bakraoui), “een man met een sterk karakter, een natuurlijk leider” (zelfmoordterrorist Khalid Bakraoui), “een unieke man met excellente manieren” (zelfmoordterrorist Najm Ashraoui).

Pionnen
Naast het feit dat de definitie van goede manieren blijkbaar schokkende culturele verschillen kent, rijst de vraag of het hier daadwerkelijk om mannen met een sterk karakter gaat. Zijn zelfmoordterroristen moedige martelaren of misschien toch labiele en kwetsbare pionnen die zich strategisch laten inzetten door terreurorganisaties?

Zelfmoord is altijd het gevolg van de interactie tussen individu en zijn omgeving. De bekende ideologische, politieke of religieuze drijfveren zijn dan ook vanwege hun algemene karakter onvoldoende verklarend, evenals vigerende hypotheses over sociale uitsluiting en ongelijkheid.

Psychologische autopsie
Adam Lankford, hoogleraar strafrecht aan de universiteit van Alabama komt in zijn boek The Myth of Martyrdom: What Really Drives Suicide Bombers, Rampage Shooters, and Other Self-Destructive Killers (2013) tot een interessante maar controversiële conclusie. Uitgebreid onderzoek middels psychologische autopsie naar de mentale gesteldheid van zelfmoordterroristen, toont aan dat er veel overeenkomsten bestaan met conventionele zelfmoordenaars.

Van de tienduizenden terroristen die strijden voor hun zaak, zegt slechts een klein percentage ‘ja’ tegen het uitvoeren van een zelfmoordaanslag.
Wat kenmerkt deze kleine groep mensen die zoveel ellende veroorzaakt? Uit diverse bronnen, interviews en psychologische testen blijkt dat psychische problemen en persoonlijke crises méér voorkomen bij zelfmoordterroristen in vergelijking met ‘gewone’ terroristen.

Labiele types
Er bestaan inmiddels ook voldoende aanwijzingen dat terreurorganisaties actief zoeken naar emotioneel labiele types om ze in te kunnen zetten voor zelfmoordacties. Binnen een terreurorganisatie bestaat een onderscheid tussen de sterkeren en zwakken, waarbij de sterkere types juist niet wordt opgeofferd, maar in leven moet blijven voor planning, organisatie en het uitzetten van strategische lijnen.

Lankford onderzocht post mortem de psychische gesteldheid van onder andere Mohammed Atta, de aanslagpleger op de Twin Towers op 11 september 2011. Volgens de criteria die het National Institute of Mental Health hanteert, voldeed Atta aan 8 van de 11 criteria voor de diagnose depressie, waaronder persisterende gevoelens van angst of leegte, hopeloosheid, waardeloosheid en pessimisme en schuldgevoelens. Daarnaast verlies van interesse in activiteiten, verminderde energie, veranderingen in gewicht of eetlust en gedachten aan de dood of zelfmoord.

Voor de duidelijkheid: bij patiënten wordt een depressie al bij minder symptomen gediagnosticeerd.

Trauma’s
Bij de meer dan 130 zelfmoordterroristen die Lankford heeft onderzocht bleken er overtuigende aanwijzingen te bestaan voor onder meer depressie, posttraumatische stressstoornis, fysieke beperkingen, heftige life events zoals echtscheiding, overspel of het plotseling overlijden van een geliefde. Verder worden seksuele trauma’s zoals verkrachting en aanranding gemeld evenals verslavingsproblematiek.

Omgeving
Naast de mogelijke psychische klachten speelt druk vanuit de omgeving ook een belangrijke rol bij zelfmoord. Hoe sterker de druk vanuit de omgeving wordt opgevoerd, hoe groter de kans op toename van suïcidaliteit bij kwetsbare individuen. In Afghanistan en Pakistan werden destijds tieners ontvoerd en ernstig mishandeld door terroristische organisaties, om suïcidaliteit te induceren, waardoor ze vervolgens konden worden ingezet voor zelfmoordaanslagen.

Martelaarschap
Binnen de Islam wordt suïcide als immoreel beschouwd en zelfmoordpercentages in de islamitische wereld zijn dan ook opvallend laag vergeleken met de rest van de wereld. Als binnen een cultuur zo’n sterk stigma rust op zelfmoord, dan vervalt in feite deze ontsnappingsroute uit mogelijke ellende. Suïcideaanslagen zijn dan een interessant alternatief, omdat het hier gaat om een gerechtvaardigde suïcide binnen de culturele context. Sterker nog, martelaarschap wordt zelfs bewonderd.

Mensen offeren zich op als ze verwachten dat de situatie na de betreffende opoffering beter zal zijn dan de bestaande situatie. Hoe extremer de situatie hoe aantrekkelijker zelfmoord, zelfs bij relatief gezonde individuen, om te ontsnappen aan actuele ellende of aan te verwachten leed, pijn of straf. Hierdoor is zelfmoord uiteindelijk meer een daad vanuit egoïsme dan vanuit onbaatzuchtigheid of heldhaftigheid.

Risicoprofiel
In zijn boek schetst Lankford een risicoprofiel en de ideale context voor zelfmoordterroristen. Naast psychische klachten en heftige life events, moet er sprake zijn van de overtuiging slachtoffer te zijn, van het Westen, Israel of ongelovigen in het algemeen. Hierdoor is het makkelijker om de oorzaken voor falen en ellende te externaliseren en ontstaat er een legitimatie om de vermeende daders te straffen. Tenslotte moet de garantie bestaan dat de zelfmoord veel aandacht genereert en resulteert in roem en glorie binnen de eigen cultuur.

Mogelijk dat het plegen van een zelfmoordaanslag een stuk minder aantrekkelijk wordt als de wereld beseft dat zelfmoordterroristen geen heldhaftige martelaren zijn, maar zieke, getraumatiseerde en wanhopige mensen die zichzelf willen bevrijden en de wereld willen straffen.

Over de auteur

Esther van Fenema

Psychiater, cultuurcriticus

Recent gepubliceerd

Archief

• Islam/Moslims28 april 2016Het psychiatrisch profiel van de zelfmoordterrorist
• Varia16 augustus 2015Bestuurders in de zorg zien patiënten als containers
• Varia12 juli 2015Van genderneutraliteit word je niet gelukkiger
• Linkse politiek28 juni 2015De PvdA wil weer eens een patiëntenproject