Filmbespreking: Meyer Levin en “The Illegals”

Titelfoto: boot met Joodse migranten op weg naar Britse mandaatgebied Palestina (1947). Scène uit The Illegals.

Op 23 december 1947 enterde de Royal Navy voor de kust van het toenmalig Britse mandaatgebied Palestina een schip met 853 Ma’apilim, illegale Joodse migranten. De strijdnaam van het schip was Lo Tafchidoenoe;  “wij laten ons niet bang maken”. Onder de migranten bevond zich een filmcrew onder leiding van Meyer Levin die de Britse bestorming van het schip op volle zee filmde. Deze beelden werden door Levin verwerkt in de film The Illegals, die a.s. zondag voor het eerst in Nederland wordt vertoond.

Zeeblokkade

Beeld uit The Illegals

Het zijn de enige bekende beelden van een operatie op volle zee tijdens de grootscheepse Britse zeeblokkade van de Palestijnse kust waarmee zij de schepen probeerden tegen te houden, aangezien de Britten de alia van Joden naar het land van Israel, illegaal hadden verklaard. De filmrollen hadden ze in de machinekamer verstopt. Maar als je heterdaad gepakt wordt – al filmend – heb je toch een probleem met de filmrollen waarmee je aan het draaien bent.

Volgens auteur en filmmaker Meyer Levin (1905-1981) zelf sommeerde de Britse officier hem het filmmateriaal te overhandigen en dat het ministerie verder wel zou bepalen of hij het wel of niet terug zou krijgen. Levin heeft de officier toen voorgehouden: “Stel dat iemand de uittocht van Mozes uit Egypte had gefilmd en er was een ander die vervolgens al dat materiaal had vernietigd, hoe had de geschiedenis dan over die persoon geoordeeld?” De officier moest toen lachen en zei: “Als je mij de nog onbelichte filmrollen geeft is het ook goed”.

Iconische beelden

Wat er uit is voortgekomen, zijn naast de inmiddels iconische historische beelden een film als vormexperiment dat destijds totaal niet op waarde is geschat, maar achteraf gezien kan worden als een stap verder dan Roberto Rosselini’s Roma Citta Aperta. In die film werd met amateurs het recente drama van de Duitse bezetting van Rome en het verzet daartegen heet van de naald gereconstrueerd in de stad die nog zichtbaar onder de oorlog had geleden.

The Illegals met twee gefictionaliseerde hoofdpersonen was deel van het werkelijke verhaal dat zich op dat moment voltrok. Cast en crew ondernamen zelf de reis van de illegale migranten van Oost-Europa naar Palestina via Oostenrijk en Italië zonder de afloop te kennen. De twee acteurs hadden een fictieve queeste. De vrouw van het stel is zwanger en zij hebben als doel Palestina te bereiken zodat ze daar kan bevallen.

In werkelijkheid was de vrouw Tereska Torres, de Franse schrijfster en latere vrouw van de regisseur. Natuurlijk lang niet zo goed als Anna Magnani in Roma Citta Aperta, maar zij was niet de eerste de beste. Tereska Torres zou later bekend worden als de moeder van de eerste erotische lesbiese pulpfictie, The Womans Barack. Dit werk was gebaseerd op haar ervaringen als soldaat in het Vrije Franse Leger in London. Het zou de beroemdste Franse roman worden die nooit in het Frans is verschenen, omdat het originele manuscript zoek was geraakt. De rest van haar leven vond zij het verschrikkelijk om aan dit succes herinnerd te worden. Ondanks het feit dat zij met dit boek commercieel vele malen succesvoller zou zijn dan haar man.

Spookschip

Tijdens hun reis door Europa zijn verschillende  groepen Joodse migranten gefilmd, maar door middel van de gespeelde hoofdpersonen tot de reis van een groep gemonteerd. Bepaalde scenes die te gevoelig waren, zijn ter plekke nagespeeld, vaak met medewerking van de groepsleden. Zo wilde de man van de Hagana – de zionistische ondergrondse – niet gefilmd worden terwijl hij de persoonsbewijzen van de reizigers verscheurde. Meyer Levin heeft toen zelf die rol gespeeld en voor de camera de persoonsbewijzen verscheurd.

Beeld uit The Illegals

Toen ze scheep gingen in de buurt van Citta Civitavechia, werden de bewoners van de Italiaanse kustplaats gealarmeerd door het spookschip met rare schijnwerpers voor de kust. Het was de filmverlichting. Maar nadat ze door de Italiaanse contactpersonen van de Hagana waren overtuigd van de goede bedoelingen, hebben ze vol overgave in de film gefigureerd en hebben de migranten in bootjes naar het schip geroeid.

Ook door het gebruik van de documentaire voice-over is de film een voor die tijd ongekende mix tussen documentaire en fictie. Natuurlijk kennen wij Nanook of the North en Terra Trema van Visconti maar dat zijn gedramatiseerde films in een documentaire alledaagse werkelijkheid.

Volgens mij is er niet eerder een film gemaakt waarin de historische actualiteit van dat moment zo letterlijk het decor is als in The Illegals. Je kan de film nog het best vergelijken met Michael Winterbottom’s In this world. Maar dat is een film van ruim 55 jaar later.

Beeld uit The Illegals

Grensverlegger

Meyer Levin was op veel gebieden een grensverlegger, maar hij had de pech daar nooit veel erkenning voor te krijgen. In feite stond hij aan de wieg van de Israëlische film. Fragmenten van zijn films doken later op in diverse filmjournaals en documentaires zonder dat hij daar enige credit voor kreeg.

Als schrijver had hij al voor de oorlog lof van collega’s ontvangen als Norman Mailer en Ernest Hemingway die een van zijn boeken de beste Amerikaanse roman ooit vond. Zijn grootste succes kwam begin jaren vijftig met de allereerste docunovelle Compulsion, over een geruchtmakende moordzaak door twee rijkelui zoontjes Loeb en Leopold. Een zaak die hij in zijn jonge jaren als verslaggever voor de Chicago Tribune had verslagen. Het boek zou een voorbeeld worden voor Truman Capote en Norman Mailer.

Compulsion is een voor Levin typerende sociaal betrokken analyse van het kwaad, de rule of law en een hartstochtelijk pleidooi tegen volksgericht en de doodstraf. Met als conclusie dat geen mens over het leven van een ander mag beschikken. Het is verfilmd door Richard Fleischer, de latere regisseur van de immer actuele science fiction cultklassieker Soylent Green. Met Orson Welles in de rol van strafpleiter. Op de set schijnt hij zich stierlijk vervelend gedragen te hebben omdat hij zelf de regisseur van deze film had willen zijn. Ongetwijfeld was dat de film ten goede gekomen.

Anne Frank

Waar Meyer Levin misschien het bekendst mee zou worden en wat ergens ook zijn ondergang is geworden, is Anne Frank. Hij was in 1950 zo gegrepen door de Franse vertaling dat hij zich vervolgens hard heeft gemaakt voor de introductie en vertaling van Anne Frank in Amerika. Hij vond Otto Frank bereid om er door hem een toneelversie van te maken. Voor Levin was het Dagboek van Anne Frank een bewust getuigenis van het Joodse lot en Joodse lijden en dat moest in het stuk voorop staan. Maar Otto Frank was zelf juist geneigd om van haar een optimistisch alledaags meisje te maken dat gelooft in de goedheid van alle mensen en de wereld.

Frank besloot na veel gedoe uiteindelijk met een tweetal geroutineerde Broadwayschrijvers in zee te gaan voor een meer ontjoodste en all American girl-versie van Anne Frank. Het meisje waar ieder zijn of haar lot in weerspiegeld zag, of je nu gepest werd op school, niet begrepen werd door je ouders of het verlies van je huisdier moest verwerken. En waar bijvoorbeeld het Duitse publiek zich behaaglijk mee kon identificeren in plaats van met de daders die Anne Frank naar haar ondergang leidden. En daar was het Levin juist niet om te doen.

Rechtszaken

Voor Levin werd het een slepende zaak om zijn gelijk te halen in het onrecht dat niet alleen hem werd aangedaan, maar de gehele nalatenschap van Anne Frank en de daarmee gepaarde trivialisering van de Shoa. Rechtszaken tegen Otto Frank volgden en een schikking vanwege plagiaat. Cynthia Ozick schreef in 1997 voor de New Yorker een prachtstuk over de affaire Levin-Frank.

Volgens Murray Greenfield – een vriend van Levin en een van de voormalige bemanningsleden van de Lo Tafchidoenoe – was Levin absoluut niet van plan om in zijn versie van Anne Frank de Nederlanders weg te laten komen als de good guys.

Dat brengt mij op een uitspraak van Marty van Collem die ik interviewde voor mijn documentaire Een Rest Keert Weer. Marty zat op de Exodus en is een van de protagonisten van mijn tentoonstelling. Maar Marty zat ook in de klas met Anne en was familie van haar. Zij zei: “ik begrijp best waarom die christenen zo dol zijn op het dagboek van Anne Frank waarin zij schrijft dat iedereen zo goed en aardig is. Maar toen zij eenmaal was verraden had zij geen dagboek meer om in te schrijven”.

➰

De eerste vertoning van de film The Illegals in Nederland vindt plaats op zondag 9 december 2018 op de filmmiddag in het kader van de tentoonstelling Exodus, Illegale Palestinagangers 1945-1948 van het Nationaal Holocaust Museum i.o. te Amsterdam. Aanvang programma 11.30 u. Inleiding door gastconservator Ruben Gischler.

➰

Over de auteur

Ruben Gischler

Documentaire- en programmamaker.
Arabist. Afgestudeerd op de "moderne" geschiedenis van het Midden Oosten.

Recent gepubliceerd

Archief

• Islam/Moslims2 november 2020De onnodige nasleep van de moord op Samuel Paty
• Islam/Moslims10 februari 2019Neo-moslim Joram van Klaveren kent illustere voorgangers
• Cultuur7 december 2018Filmbespreking: Meyer Levin en “The Illegals”
• Islam/Moslims22 februari 2018NIDA en de linkse ongelovige kudden