De lege plek
‘Doe je jas aan en dan gaan we.’ Mijn moeder was duidelijk gehaast en minder vriendelijk dan anders. Het avondeten was ook al in grote spoed en knorrigheid verlopen. Op straat greep ze mijn hand stevig vast en half rennend sleurde ze me mee naar het oorlogsmonumentje op de Amstelveenseweg.
De slappe lach
Toen we er aankwamen, net op tijd, siste ze me toe: ‘En nu je mond houden.’ De straatlantaarns gingen aan en een onverwachte stilte daalde op mij neer. Van de weeromstuit kreeg ik ontzettend de slappe lach. Haar giftige blik liet aan duidelijkheid niets te raden over: hiermee stoppen en wel nú.
De weinige aanwezigen stonden verspreid in een boog om de gedenkplaat, die in het hek van het Vondelpark was geplaatst. Het zullen wijkbewoners zijn geweest die, net als mijn moeder, weet hebben gehad van de dramatische gebeurtenissen die erachter verborgen gingen. Ze had het me ook wel eens verteld: Hier hebben de Duitsers verzetsstrijders doodgeschoten.
Het kleine herdenken
De herdenking was klein en bescheiden. Er waren geen grootste gebaren, slechts enkele woorden voor gebogen hoofden. De eigen gedachten volstaan voor wie herdenken en concluderen wil.
Dat is wat Dodenherdenking is: geconcentreerde aandacht voor wie er niet meer zijn aangevuld met enig schrik over de absurde misdadigheid die hen ten deel viel. Het gaat niet om idealen, ethische stelsels of ideologieën. Herdenken is stilstaan bij een plek die ooit door een persoon werd ingenomen en die nu leeg is. Daarom heeft het altijd iets intiems en kleins. Althans, dat zou het moeten hebben.
De hedendaagse Dodenherdenking kent een heel ander geluid. Al vanaf begin april gaan de campagnes vol op het orgel en moet er vooral heel veel. We moeten dialogen aangaan, talkshows bekijken, erg veel luisteren, respect hebben, iets belangrijks beseffen en natuurlijk twee minuten stilstaan. Van elke BN-er is het verlof ingetrokken.
Barokke beleveningspedagogiek
En op Bevrijdingsdag komen dan de obligate festivals om toch vooral de jeugd erbij te betrekken aangevuld met we-zijn-van-goede-wilprogramma’s. Allemaal barokke belevingspedagogiek en lawaaierige bevrijdingsdramaturgie, die de lege plekken moeten innemen die de slachtoffers hebben nagelaten. Ik zwijg over de kitsch van het Bevrijdingsconcert op de Amstel met zijn ‘meet again’ folklore.
De Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en alle oorlogen daarna moeten nu zelfs postuum inschikken. Als het aan het progressieve volksdeel ligt, delen ze hun plek met bootvluchtelingen en migranten die op de Middellandse Zee zijn omgekomen. Zij zijn, zo impliceren zij, de Joden van nu.
Activistisch herdenken
Niet het herdenken – klein en intiem – staat voor deze activistische herdenkers centraal, maar het maken van statements. De Dodenherdenking is een instrument in hun politieke strijd geworden. Om het media-event goed op te poken komen zij op de 4e mei met witte kruisen op het Rembrandtplein, de symbolen van omgekomen verzetsstrijders maar die nu geconfisqueerd zijn om er bootvluchtelingen en -immigranten mee te herdenken. Hoe ver kun je afdrijven van wat Dodenherdenking is…
Vijf verzetsstrijders
Na ruim vijftig jaar was ik weer bij het monumentje op de Amstelveenseweg en las ik wat er precies had plaatsgevonden. Op 6 en 7 mei 1945 raakten leden van de Binnenlandse Strijdkrachten in gevecht met Duitse soldaten. Vanuit een loods nabij probeerden zij deze te ontwapenen. Vijf van hen werden doodgeschoten. Voor deze strijders werd een jaar later het klein monumentje opgericht.
Wie goed kijkt, ziet dat er geen vijf maar vier namen op staan. De derde plek is leeg. Eén naam werd op het laatst verwijderd, omdat men dacht dat deze verzetsstrijder in de beginjaren van de oorlog met de Duitsers had samengewerkt. Bewijs is daarvoor echter nooit gevonden.
Soms laat een lege plek een lege plek achter. Maar dat alles ontging me natuurlijk toen ik daar als zevenjarig jongetje mijn slappe lach aan het onderdrukken was.
Over de auteur
-
Managementboekenschrijver, leiderschapshistoricus en veranderkundige.
Werkt op dit moment aan drie projecten:
1. Onderzoek naar Leiderschap in veranderingsprocessen (met de Kring Andragologie en de UvA).
2. Intellectuele geschiedenis: Leiderschapsadviezen in de Westerse cultuur, van Homerus tot Johan Cruijff.
3. Het boek: ‘Wijvenstreken’, het politieke spel van vrouwen in organisaties.
