De overheid als bedrijf: daar komt narigheid van
Titelfoto: Ministeriegebouwen te Den Haag. Bron: “de tempels van het Rijk” by Gerard Stolk ( vers l’anniversaire) is licensed under CC BY-NC 2.0
“Take it or leave us”, met deze woorden sloot onze hoogste ambtelijke baas destijds zijn Nieuwjaarstoespraak af. Het klonk dreigend en dat was het ook: hij kondigde een stevige reorganisatie aan en het was ‘meedoen of wegwezen’. Het werd de ouverture van een drama dat veel van de toen aanwezigen niet onberoerd zou laten. Ik moet daar deze dagen aan denken, nu de perikelen bij de Belastingdienst – en dan druk ik me ‘beschaafd’ uit – voor Nederland ongekende proporties aannemen.
Ontvangers van toeslagen wordt, onterecht zo blijkt, het leven zuur gemaakt omdat die volgens een zich in het eigen gelijk verschansend ambtelijk apparaat, zouden hebben gefraudeerd. De ‘ten onrechte ontvangen uitkeringen’ worden op een meedogenloze manier teruggevorderd en dat brengt gezinnen – ook nogal eens op grond van etnisch profileren geselecteerd – aan de rand van de afgrond.
Hoe heeft het eigenlijk zover kunnen komen en wat heeft dat omineuze dreigement van de topambtenaar daar mee te maken?
Ik moet dan even terug naar het begin van de jaren ‘90.
“Reinventing Government”
In 1992 kwam in de Verenigde Staten een boek uit dat in tal van landen een stempel ging drukken op het functioneren van de overheid en van overheidsorganisaties: Reinventing Government. How the Entrepreneurial Spirit is Transforming the Public Sector. De beide auteurs (Ted Gaebler en David Osborne) stelden vast dat de overheidsorganisaties vastliepen in bureaucratisering en kennelijk ook niet in staat waren om de noodzakelijke veranderingen door te voeren. De ambtenarij zou veel kunnen leren van het bedrijfsleven, betoogden zij. De auteurs bepleitten “ambtelijk ondernemerschap”: openstaan voor concurrentie, sturing op resultaat in plaats van proces en op het afleggen van verantwoording.
Organisatieadviseurs
Een roadmap met 10 aanbevelingen of ‘wegwijzers’, bood de handvatten voor een leger aan organisatieadviseurs, die zich begerig met volle overgave en ronkende offertes op deze veelbelovende vergezichten stortten. Ook in Nederland. En zoals zo vaak: die gretigheid leidde tot onrust, verkeerd begrepen adviezen en tot gedoe, heel veel gedoe. Zo ook op het departement waar ik toen werkte.
De Volkskrant, 11 december 1992:
“Een groepje ambtenaren dat de nieuwe elite moest worden op het Ministerie van VROM, zat te snikken in een achteraf kamertje aan het Willem Witsenplein in Den Haag. Organisatie-adviseur drs. Terpstra beëindigde vloekend en tierend zijn zoveelste donderspeech. Er deugde niets van het werk, van de inzet en van de mensen op het departement van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer. ‘Brandhout’ waren ze, en als daar geen verandering in kwam, werden ze allemaal vervangen. Terpstra was bezig zijn team te kneden tot een elitekorps, dat een slagvaardig klimaat moest kweken onder de ruim achttienhonderd ambtenaren van het directoraat-generaal voor de Volkshuisvesting. Weg met de dorre specialisten en de brave pennelikkers. Een Volkshuisvester is klant- en marktgericht. Pas dan is hij professioneel, vindt Terpstra.” (…..) “Terpstra en zijn compagnon drs N. Tukker praktiseren een ‘stratepeutische’ stijl van werken. Die naam is zelfbedacht: een mix van strategisch en therapeutisch. In de praktijk komt de stratepeutische aanpak er vooral op neer dat ambtenaren, in een poging om hen te veranderen, in groepsgesprekken worden uitgemaakt voor ‘boerenlul, nitwit’ of ‘brandhout’, al hield het stratepeutisch team zich wel eens in. Bijvoorbeeld als secretaris-generaal drs R. den Dunnen, gealarmeerd door alle gruwelverhalen, bij de gesprekken zat.”
Strakgesneden pakken
Uiteindelijk, toen de situatie helemaal uit de hand dreigde te lopen – de pers en de Tweede Kamer hadden lucht gekregen van het alsmaar opzwellend ambtelijk oproer – greep de leiding van het departement rigoureus in. Het adviesbureau werd met een fikse schadevergoeding aan de kant gezet en het reorganisatieproces kwam met een nieuw reorganisatieplan in rustiger vaarwater.
De woningcorporaties werden verzelfstandigd: de financiële banden met het departement werden doorgesneden en ook in die wereld lonkte het ondernemerschap: kwamen voorheen bestuurders met aktetas en broodtrommel per trein naar het departement, nu kwamen welbespraakte, in strakgesneden pakken gestoken managers met auto’s uit het dure segment voorgereden. Dat mondde uiteindelijk uit in de bekende schandalen van Vestia, de S.S. Rotterdam (Woonbron) en de Maserati van Hubert Möllenkamp (Rochdale).
Ook op andere terreinen van overheidszorg verliep de uitvoering van de aanbevelingen uit Reinventing Government niet overal even gladjes: de verzelfstandiging van departementsonderdelen, overheidsbedrijven, afsplitsingen en het afstoten van taken ging met veel rumoer gepaard, maar bracht uiteindelijk op veel terreinen ook de broodnodige organisatorische vernieuwing.
Koekjesfabriek
Volgens Gaebler en Osborne was er bij de overheid vooral behoefte aan een ander soort leiderschap, meer grote lijnen, minder detailzucht en – door concurrentie tussen overheidsdiensten – meer efficiency. En hier raak je ook meteen aan de zwakke stee van veel van de voorstellen: leentjebuur spelen bij het bedrijfsleven leidt niet altijd tot een betere overheid. De gedachte dat de burger een klant zou zijn van die overheid is een misvatting: bij slechte dienstverlening heeft de burger immers geen keuze, een consument of klant heeft dat wel en de overheid is als dienstverlenend apparaat nu eenmaal geen koekjesfabriek.
Algemene Bestuursdienst
Ook in de sfeer van leidinggeven werden nieuwe wegen ingeslagen: er kwam een Algemene Bestuursdienst die als een soort managementpool ambtenaren (in de hogere rangen) is gaan screenen en voordragen voor leidinggevende posities op de departementen. Op zich geen slechte gedachte: vers bloed zou in de verkalkte organisaties voor revitalisering zorgen. En aldus geschiedde. Maar soms ook weer niet. De overtrokken aandacht voor procesmanagement boven inhoudelijke expertise leidde tot veel ongelukken: op Justitie en Veiligheid – maar ook elders in het Haagse – kunnen ze daar inmiddels over meepraten.
1: “De publieke sector is een bedrijf geworden. De overheid als bv, geleid door economen en bedrijfskundigen. De stemmen worden bij de verkiezingen geteld, wie wint krijgt het voor het zeggen. De macht van het getal: als het spreadsheet maar klopt.”https://t.co/N8xXOiYod7
— AnnemarieHeite (@AnnemarieHeite) January 26, 2019
Toeslagen
Ook op andere departementen moest het roer om: onder directeur–generaal Van Lunteren werd in de jaren ‘90 de Belastingdienst efficiënter, slagvaardiger en doelmatig geautomatiseerd. De slogan ‘Leuker kunnen we het niet maken, wel gemakkelijker’ bleek meer dan reclametaal, klonk het lovend. De Belastingdienst gold als een voorbeeld van een goedwerkende overheidsorganisatie. Maar als zo vaak: de inkt van de ene reorganisatie is nog niet droog of nieuwe stuurlui menen hun stempel op de organisatie te moeten drukken, of vanuit de politiek worden risicovolle besluiten genomen, waartegen onvoldoende weerwerk kwam.
Zo werd besloten de Belastingdienst voortaan ook te belasten met de uitvoering van een veelheid aan toeslagen.
Het leek zo logisch: van al die gegadigden voor die toeslagen moest immers ook het inkomen worden getoetst en dat leek bij de Belastingdienst in goede handen. Leek, want het vizier van deze organisatie staat vanouds gericht op het innen van gelden, met daarbij een specifieke, daarop gerichte benadering van burgers en bedrijven.
Heel mooi blijkt dit uit (een stukje) van het Sinterklaasgedicht dat de latere DG Jenny Thunissen in 1993 schreef:
Piet of Jantje, een bv’tje
’t doet er niet toe, hoe je heet
Truus of Alie, of tante Keetje
’t gaat alleen om wat je deed
Vreemde zaken, duis’tre gelden
ja wij zien ze, vroeg of laat
Ons ontgaat iets maar heel zelden
specialisten in het kwaad
Recept voor problemen
Bij het innen van geld past nu eenmaal traditioneel een andere inzet en focus dan voor het uitdelen daarvan. Je laat ook niet een slager een artsenpraktijk voor huisdieren uitbaten, louter omdat het om dieren gaat. Voeg daarbij de gevolgen van bezuinigingsoperaties en reorganisaties voor het personeelsbestand (en het bureaucratisch geheugen) en niet te vergeten voor kwetsbare automatiseringssystemen en het recept voor problemen ligt ter tafel.
We zien dat nu bij veel, te veel overheidsdiensten.
Over de auteur
- Freek van Beetz, studeerde Planologie en Politicologie, was van 2001-2010 adviseur van de MP van de Ned.Antillen. Auteur van Uitzicht op Zee (roman, 2015) en van Het laatste Kabinet (2010) en Het einde van de Antillen (2013).
Recent gepubliceerd
Media9 september 2023Media meer dan ooit doorgeefluik van activisten en belangengroepen
Politiek Nederland8 augustus 2023Verkiezingen 2023: een haast onvoorspelbare omwenteling
Migratie9 juli 2023Hoe opgeklopt optimisme veranderde in vruchteloos vooruitschuiven
Politiek Nederland27 mei 2023Worden we met een republiek pas een echte democratie?
De belastingdienst lijkt juist wel op een koekjesfabriek die uitsluitend bitterkoekjes levert in de vorm van aanslagen. Al die toeslagen en
regelingen, wat een vreselijke bureaucratie, daar moet je eens nodig in verzuipen, dat kan niet anders. Triest met zoveel slachtoffers. Alleen de daders komen er weer onderuit want zij gaan immers van leren. In al die jaren nog niets geleerd. Geld verdwijnt in bodemloze putten bij frauderende mensen in oostelijke EU-broederlanden en hier worden nette mensen als misdadigers aangepakt. Verkeerde beoordelingsvermogen voor de misdaad hebben zij, dat wel.
Het hele overheidsapparaat moet op de schop. Politici moeten weg uit het bestuur en vervangen worden door Vakministers. Een chirurg op Gezondheid, een generaal op defensie en een echte econoom op Financiën bijvoorbeeld.
De overheid moet ook terug naar zijn basistaken. Veiligheid, Gezondheid, Nutsvoorzieningen, Infrastructuur, Landschapsbeheer en Huisvesting. Laat de kerken en deugclubjes zelf maar van het eigen geld sinterklaas spelen in het buitenland en geef het bedrijfsleven en andere rijke stinkers fiscale ruimte om als mecenas te dienen voor de kunst en cultuur.
Verder een vlaktaks zonder toeslagen, zonder HRA en andere aftrekposten. Gewoon iedere burger een even groot deel van het inkomen en elk bedrijf een even groot deel van de winst af laten dragen aan de staat. De staat houdt de hand op de knip en geeft alleen uit wat nodig is. Voor extraatjes kan er weer beroep worden gedaan op bedrijven en burgerinitiatieven, die daar dan ook de ruimte voor krijgen zonder bureaucratische rompslomp. Kan de belanstingdienst gewoon normaal zijn werk doen zonder elk jaar de nieuwe belastingwetgeving in te moeten voeren bovenop de vorige veranderingen, die nog niet doorgevoerd zijn.
Als laatste zouden de rijksambtenaren zich meer moeten bezig houden met beleid op de lange termijn. Als over X jaar Y, wat is daar dan voor nodig. De lagere overheden kunnen zich dan met de uitvoering daarvan bezig houden. Kan je het afdoen met veel kleinere ministeries.
Als laatste zou elke ambtenaar, bestuurder of politicus elke dag te horen moeten krijgen dat zij in dienst zijn van het volk en niet andersom.
De interim manager cultuur heeft veel kapot gemaakt. Je kunt niet leiden zonder affiniteit met de inhoud van het werk. Hart voor de zaak maakte vele familiebedrijven succesvol en zo moet het ook in de politiek. Het gemis aan vakkennis maakt veel kapot.
Een interim bestuurder heeft geen ervaring. Een gewaagde uitspraak?? Helemaal niet. Een interim reorganiseert en vertrekt vervolgens naar elders. Hij wordt nooit geconfronteerd met enig resultaat. Hij is aangenomen om te reorganiseren. Of het werkt, is niet zijn verantwoording. Hij wordt ook niet ter verantwoording geroepen, als zijn plannen falen, behalve dan de bezuinigingen, maar die moeten meestal grotendeels weer worden teruggedraaid. O ja en de onrust, die gezaaid is blijft bestaan. Een prachtbaan, zo’n interim. Het kost een boel en levert nog minder op
Laten ze in Hilversum zelf d’r broek ophalen,pak Shell en Unilever aan,en het geld stroomt binnen,de kleine man uitknijpen gaat niet meer ,daar is niks meer van over,het ambtenaren leger is veels te groot,we zijn in het systeem van vroeger Rusland beland,1 werkt ,en er kijken minstens 3 man mee ,en profiteren ervan, zolang het nog duurt natuurlijk,want zo houd het geen paard vol ,dat hebben zelfs de Russen doorgekregen ,daar gaat het stukken beter ondanks de boycot,komt ze zelfs heel goed uit voor d’r eigen produkten .Politiek maakt ons wijs dat de Russen naar ons kijken,maar wij zouden beter naar hun moeten kijken .
In maart is mijn vader overleden. Hij had daarvoor alles keurig geregeld. Mijn conclusie tot nu toe is: Een administratieve puinzooi bij de uitvaartonderneming, bij de Belastingdienst, het Kadaster, de Gemeente, de makelaar, de bank en zelfs bij de notaris. Een opeenhoping van slordigheden en kapitale fouten. Onbestaanbaar. De helft van NL heeft toch inmiddels HBO?
Nederland ís een bedrijf en staat als zodanig ook ingeschreven in een Engelse Kamer van koophandel. CEO is Rutte en “Eigenaar” W.A.; adres van BV Nederland: Het Torentje, Binnenhof, Den Haag.
@ exmarineman.
Uit welingelichte bron vernam ik dat de BV Nederland staat ingeschreven onder de naam : “firma List en Bedrog . En de werkzaamheden bestaan hoofdzakelijk uit knijpen i.c. uitknijpen v.d. bevolking en het verspreiden van leugens op grote schaal, óók het aantrekken van véél te grote broeken behoort tot de werkzaamheden.