Oriëntalisme: wetenschap of ideologie?
Oriëntalisme is het bestuderen van de Oosterse cultuur vanuit een Westers perspectief en veelal gebruikt als term om een superieure kijk en eurocentrische gedachtegang jegens alles wat niet Westers is te illustreren.
Is ons beeld van Oosterse culturen beïnvloed door eeuwenlange institutionalisering van imperialisme, kolonialisme en eurocentrisme? Hebben wij kennis opgedaan die feitelijk onjuist is, vanwege ons verkeerd afgestelde referentiekader? Dat zijn vragen die de Palestijns-Amerikaanse wetenschapper Edward Said behandelde in zijn boek Oriëntalism.[1]
Doordrenkt met politieke motieven, misbruikte Said volgens hoogleraar en columnist Afshin Ellian de opleving van interesse voor een niet-eurocentrische kijk op de wereld om middels het oriëntalisme de Westerse cultuur hevig te bekritiseren en de Westerse wetenschap neer te zetten als verlengstukken van het kolonialisme.[2] In navolging van critici als Ellian en Ibn Warraq stel ik dan ook in dit essay dat Saids oriëntalisme ideologisch van aard is.
De houding van het Westen ten opzichte van het Oosten was volgens Said onder meer te wijten aan de idee van de White Man’s Burden. Door andere culturen als inferieur neer te zetten, zou het Westen zichzelf het kolonialiseren van andere culturen legitimeren en het als haar taak zien de in hun ogen barbaarse mens ‘op te voeden’. Said betoogt dat dit ervoor gezorgd heeft dat wij zelfs nu nog een vertekend beeld hebben van het Oosten (wat de kern vormt van zijn theorie over het oriëntalisme) en dat de Westerse beschaving hautain is.
Said verwijt het Westen een eenzijdige en stereotyperende beeldvorming van het Oosten
De manier waarop Said echter gebruik maakt van enkele afwijkende verschijnselen in de eeuwenlange ontwikkeling van het Westen om zijn theorie te staven is volgens Ibn Warraq typerend voor de suggestieve veroordeling van het Westen door Said. In zijn A Critique of Edward Saids Orientalism[3] weerspreekt Ibn Warraq het beeld dat Said schetst door te stellen dat terwijl Said het Westen een eenzijdige en stereotyperende beeldvorming van het Oosten verwijt, hij hetzelfde doet door selectief bronnen te selecteren en te gebruiken die zijn stelling onderschrijven, kanttekeningen ook geplaatst door Bernard Lewis.[4]
In zijn recensie van Orientalism verwijt Lewis Said het oordelen over vooringenomenheid van Westerse academici door te stellen dat inderdaad ook academici vooringenomen kunnen zijn, maar dat er verschil bestaat tussen hen die hun subjectiviteit erkennen en pogen te corrigeren en hen die subjectiviteit vrij baan geven en dat dit los staat van het wel of niet oriëntalistisch denken.[5]
De dominante rol van het Westen in de negentiende eeuw valt niet te ontkennen en ook de theorie van de White Man’s Burden valt te begrijpen, al is de invalshoek van Saids oriëntalisme volledig gefixeerd op de negatieve gevolgen van modern imperialisme en heeft hij weinig oog voor de al aanwezige culturele uitwisseling tussen continenten. Als oriëntalisten, volgens de theorie van Said, Oosterse kennis puur zouden gebruiken ten bate van imperialisme en het benadrukken van Westerse suprematie, waarom dan gaan de culturele en intellectuele uitwisselingen tussen beide ‘werelden’ verder terug dan de eerste grote oorlogen tussen christenen en moslims in Europa of de opkomst van het imperialisme?
In zijn boek vermeldt Said zelden positieve bijdragen van Westerse oriëntalisten
Volgens Lewis is er wel sprake geweest van intellectuele uitbuiting door Westerse machten, maar is het niet adequaat om deze incidenten als maatstaf te nemen en het vervolgens te gebruiken als argument tegen de zogenaamd oriëntalistische denkwijze van Westerse academici.[6]Waar Said ingaat op met name een volgens hem negatieve invloed van oriëntalisten op de academische wereld, vergeet hij de onschatbare waarde van werken geschreven en verzameld door Westerse academici.
In zijn boek vermeldt Said zelden positieve bijdragen van Westerse oriëntalisten, waaronder het negentiende eeuwse oeuvre van de oriëntalist Edwin William Lane. Diens Arabic – English Lexicon geldt volgens Jason Thompson dan ook als een uitmuntend werk en diverse geschriften van Lane vormen nog steeds de basis voor zowel Arabische als Westerse studenten.[7] Lane reisde jarenlang door Egypte, bestudeerde de Egyptische en islamitische cultuur en schreef meerdere boeken. Zijn vertaling van het beroemde sprookje Duizend-en-één-nacht[8] geldt als een exemplarisch voorbeeld van een door Westers denken beïnvloed oriëntalisme, aangepast door Lane naar de toen geldende moraliteitsnormen.
De aanpassingen van Oosterse cultuur naar Westerse normen en waarden zou Said betitelen als zijn definitie van oriëntalisme. Maar kijkende naar de acceptatie van een Oosters sprookje in de Westerse samenleving, zou ik dat niet direct een diskwalificatie van een ‘andere’ cultuur noemen, maar de culturele adaptatie voortkomend uit het contact tussen twee van elkaar verschillende culturen, zonder hierbij afbreuk te doen aan de kern van het verhaal. Dit zou dan ook regelrecht indruisen tegen de theorie van Said, die stelt dat dit zou zijn voor Westers gewin.
Said had Orientalism niet geschreven als hij geen politieke associatie had met Arabisch nationalisme
De grens tussen wetenschap en ideologie wordt in het geval van het oriëntalisme niet echt helder getrokken, politieke motieven en historisch onderzoek doorkruisen elkaar en geen enkele academicus is op voorhand subjectief. Ieder handelt vanuit een eigen referentiekader en het is dan ook hypocriet om dit Westerse academici te verwijten, waarmee Said ten dele in zijn eigen gegraven valkuil valt.
Het systematisch werken van Edward Said richting een consequent afwijzen van een Westerse manier van handelen moet dan ook gezien worden als een ideologische denkwijze met politiek motief, iets wat hij zelf toegeeft in een interview waarin hij aangeeft dat hij Orientalism niet geschreven zou hebben, als hij geen politieke associatie had met het Arabisch en Palestijns nationalisme.[9] Waarmee hij zelf mijn stelling bevestigt.
[1] Edward Said, Orientalism (Pantheon Books, 1978).
[2] Afshin Ellian, “Edward Said en Europese zelfhaat”, NRC Handelsblad, 17 juli 2010.
[3] Ibn Warraq, A Critique of Edward Said’s Orientalism (Prometheus Books, 2007).
[4] Bernard Lewis, “The Question of Orientalism”, The New York Review of Books (1982): 12-14.
[5] Lewis, “The Question of Orientalism”: 17.
[6] Lewis, “The Question of Orientalism”: 17.
[7] Jason Thompson, Review of Description of Egypt, by Edward Lane, International Journal of Middle East Studies 28.4 (Nov. 1996): 565.
[8] Edward Lane, One Thousand and One Nights (1859).
[9] Edward Said, Power, Politics, and Culture: Interviews with Edward W. Said (Vintage, 2002).
Over de auteur
Recent gepubliceerd
Politiek Internationaal25 december 2022OpinieZ-auteurs over de toestand in Nederland en de wereld
Diversiteit13 juli 2022Woke Woensdag – Van Artis Goes Woke tot Alles Wat Wokies Haten
Economie11 juli 2022Verzet tegen ideologische hobby’s elites gaat de hele wereld over
Politiek Internationaal5 juni 2022Dagboek van een Russische soldaat