De beklemmende werkelijkheid van het antisemitisme

Titelfoto: Filmposter Il Giardino di Finzi Contini

Op Twitter las ik dat er een heruitgave komt van de schitterende roman “De tuin van de Finzi-Contini’s” (1962) van Giorgio Bassani. Deze tijd van toenemend antisemitisme in Europa maakt die heruitgave meer dan nodig: het beschrijft een beklemmende werkelijkheid in een wereld die die werkelijkheid het liefst negeert of bagatelliseert.

Een paar jaar geleden bezocht ik de Italiaanse stad Ferrara, aan de oostkant van de Po-vlakte, niet ver van de Adriatische zee. Sinds ik “De tuin van de Finzi-Contini’s“- en niet lang daarna de andere verhalen, zoals “De goudgerande bril” en romans van de in Ferrara geboren schrijver Bassani (1916 – 2000) – had gelezen, wilde ik die stad ervaren die deze Joodse auteur zo intens en gevoelvol heeft beschreven. Wat riep Bassani bij mij op?

Dan moet ik enkele tientallen jaren terug.

Film

Op een avond viel ik op een Duits TV-kanaal in een nagesynchroniseerde Italiaanse film. Beelden van een zonovergoten zomerdag in een parkachtige omgeving. Sportief geklede jongelui, duidelijk uit betere kringen, vermaakten zich onbekommerd met tennis en flirt. De jaren dertig, dat viel op aan mode en attributen. Al snel wist ik dat het om een bekende titel ging, van een film die ik nooit eerder had gezien, maar waar ik wel over had gelezen: “De tuin van de Finzi-Contini’s” van Vitorio de Sica, naar de roman van Giorgio Bassani.

De naderende oorlogsjaren worden in die film gaandeweg, aanvankelijk bijna achteloos, voelbaar. Proberen de ouderen het te ontkennen, met de hoop op betere tijden hun machteloosheid wegredenerend, de (Joodse) jongeren zijn zich in hun argeloosheid nog nauwelijks bewust van de uitsluiting. Maar het net wordt steeds nauwer aangesnoerd .

Mussolini

De rassenwetten, die Mussolini in navolging van Nazi-Duitsland invoerde, eisen hun tol. De jongelui mochten niet meer naar hun school, niet meer naar hun tennisclub. Ze werden als het ware teruggeworpen op een steeds kleiner territorium: uitgenodigd in de lommerrijke, parkachtige tuin met tennisbanen van de rijke, aristocratische Joodse Finzi-Contini’s, binnen de stadsmuren van Ferrara.

Aanvankelijk nog ongedwongen, de wereld om hen heen negerend, drong geleidelijk aan zich ook aan deze jongeren onmiskenbaar en niet te ontkennen, de beklemmende werkelijkheid op. De parkachtige tuin van de Finzi-Contini’s werd min of meer de enige plek waar ze zich nog jong en zorgeloos konden voelen: een ommuurd paradijs.

En in deze steeds dreigender omstandigheden bloeit de onbeantwoorde liefde op van burgermanszoon Giorgio voor mooie, maar wat wispelturige aristocratische Micol Finzi-Contini. Ze blijft onbereikbaar voor hem.

Weggevoerd

Zij en haar familie worden uit hun paradijs verdreven en met de andere Joodse burgers van Ferrara naar Auschwitz weggevoerd, vanwaar ze niet terugkeren. Giorgio weet te ontkomen en laat ons verhalen na over een wereld die wreed is verwoest: “Het verhaal van Ferrara”, een bundel met verhalen en romans over die verdwenen wereld.

Als geen ander heeft Bassani de gevolgen beschreven van de dreigende jaren dertig op mensen die zich veilig en beschermd waanden. Mensen die geleidelijk aan van het normale leven werden buitengesloten en volstrekt op zichzelf en de familie werden teruggeworpen, rechteloos en onzeker.

En dat alles binnen de muren van zijn Ferrara, die hij met bijna topografische precisie en tegelijkertijd zo beeldend en kleurrijk schilderde. Trefzeker, zoals ons die dagen van ons bezoek, zeg maar: ‘bedevaart’, bleek.

Ferrara

Graf Giorgio Bassani (Ferrara) – foto: Freek van Beetz

Door een toeval logeerden we in een stadsvilla binnen de muren; in het grote groene gebied van de stad. De grote tuin van deze villa grensde aan de Joodse begraafplaats, de stadsmuur tekende zich een eindje verderop af. Dit is de omgeving van “Tuin van de Finzi-Contini’s”. Ik herkende de plekken uit de film, die kennelijk op mijn netvlies geëtst waren. We zwierven door de straten van het oude ghetto, fietsten over de brede stadswallen en langs de fraaie stadsvilla’s aan de Corso Ercole I d’ Este, waar Bassani de grote villa van de Finzi-Contini’s situeerde. En we bezochten zijn graf, op een wat afgelegen plek op de Joodse begraafplaats. Een prachtige, ommuurde groene oase in de stad. De serene plek waar Giorgio Bassani zijn paradijs schiep en vond.

Ook de plekken, straten en pleinen, die het decor vormen van Bassani’s andere verhalen, waren heel herkenbaar. Ferrara voelde daardoor vertrouwd aan, maar nu bijna zonder de Joden die zich eeuwenlang in Ferrara veilig en thuis voelden (zie o.a. Simon Schama: “De geschiedenis van de Joden, deel 2”).

Onheilspellend

De benauwende sfeer die Bassani oproept, de dreigende beklemming die hij beschrijft, wordt in het huidige Europa steeds meer werkelijkheid. De vraag wordt steeds indringender of Joden zich in dit Europa nog wel veilig kunnen wanen, nu ook in de media alle remmen los zijn gegaan en politici er het zwijgen toe doen of meehuilen met de wolven in het bos.

Over de auteur

Freek van Beetz

Freek van Beetz, studeerde Planologie en Politicologie, was van 2001-2010 adviseur van de MP van de Ned.Antillen. Auteur van Uitzicht op Zee (roman, 2015) en van Het laatste Kabinet (2010) en Het einde van de Antillen (2013).

Recent gepubliceerd

Archief

• Antisemitisme6 november 2023Huiveringwekkend: antisemitisme is weer volop aanwezig
• Islam/Moslims13 oktober 2023Moreel kompas is afwezig bij verslaggeving over Israël
• Media9 september 2023Media meer dan ooit doorgeefluik van activisten en belangengroepen
• Politiek Nederland8 augustus 2023Verkiezingen 2023: een haast onvoorspelbare omwenteling