De onhoudbaarheid van het conservatisme

12 april 2017 - Peter van Duyvenvoorde

Dit weekend lag ik geveld door een mix van existentiële angst voor de toekomst, koorts en oververmoeidheid in bed. Eindelijk had ik eens tijd om Downton Abbey seizoen 6 te kijken. Niets zo heuglijk als even wegdromen van de postmoderne wereld van niet te definiëren genders, globalisering, multiculturaliteit en culturele vulgarisering.

Terug naar een wereld die nog zoveel simpeler was, met mannen met hoeden in de stad en tweed op het land en vrouwen in prachtige jurken. Toch merkte ik een verschil met mijn ervaring tijdens het kijken van het eerste seizoen. Toen kon ik nog ongegeneerd wegdromen en uitschreeuwen dat het tijd was dat we die tijden weer herintroduceerden. Ja, ik had wel wat met het conservatisme. Nu, wat ouder en misschien zelfs wat wijzer, lukt dat me niet meer.

Entropie
Mijn geflirt met het conservatisme kwam voort uit het verlangen naar een vlucht uit de moderniteit die steeds complexer wordt. Daarmee kom ik op het natuurkundige begrip entropie (thermodyamica): alles wat is, draagt de ontwikkeling van simpel naar complex in zich, tot het sterft. Neem bijvoorbeeld een pooltafel: het begin bestaat uit alle ballen in een nette driehoek bij elkaar gehouden. Dat is een lage status van entropie, dan wordt er tegenaan gestoten door de keu, waarmee het speelveld complexer wordt en dus de status van entropie stijgt. Het is onmogelijk dat de ballen plotseling weer in een driehoek terecht komen.

Met andere woorden: entropie kan alleen toenemen, maar niet afnemen. We zouden dit ook zo met de Big Bang kunnen zien: een situatie van een lage entropie die plots toenam. Een ander voorbeeld is het Romeinse rijk: van twee broers, gevoed door een wolvin naar een groot wereldrijk, waarin de entropie-status te hoog werd om het nog te kunnen handhaven.

Verlangen
Het is veilig om te zeggen dat wij in een hogere status van entropie leven dan de premoderne boer, die zijn kleine ruimte had, wat verhalen van de priester of de dominee, nog wat volksliederen en rustig het land bewerkte tot hij stierf. Dit houdt geenszins in dat dat een paradijselijke situatie was: honger, onderdrukking, de pest, maar zij waren problemen die zich voordeden binnen een lage entropie-status. Wij hebben al die problemen opgelost, maar daarmee is de status ook verhoogd. Juist in de hoge entropie-status ontstaat weer het verlangen naar een lagere status, naar een opnieuw beginnen, naar een moment dat alle ballen nog netjes bij elkaar gehouden werden in een overzichtelijke driehoek.

De wereld is veranderlijk, chaotisch en daar
moeten we in proberen mee te bewegen

Alles in beweging
Door de notie van entropie is het duidelijk dat het conservatisme niet houdbaar kan zijn. Vanaf de Franse Revolutie is dit het adagium. Het nieuwe krijgt een voorkeur boven het oude: “Sterf, gij oude vormen en gedachten!” Dit kreeg nog meer reliëf in de postmoderne tijd: het oude had afgedaan, het vasthouden aan wat dan ook was onzinnig want al dat wat is, laat zich niet vasthouden. Zij ruilden Parmenides – in feite de bedenker van de ballen in de driehoek en dus een lage entropie-status – in voor Heraclitus – de bedenker van ballen over het gehele laken verspreid. De wereld is veranderlijk, chaotisch en daar moeten we in proberen mee te bewegen, alles is vloeibaar en in beweging. Dit afdoen als cultuurmarxistische nonsens of postmodern gebrabbel is op zichzelf onzin. Het heden is een continue actualisering van potenties die gelegd zijn in het verleden.

Postmodernisme
Wanneer ik de Franse postmoderne filosofen Derrida, Nancy of Deleuze lees, zie ik wat ze bedoelen: een wereld op een bepaald moment vasthouden is als de plastic driehoek om de ballen houden: het zorgt ervoor dat het leven niet kan ontstaan, het leven niet werkelijk geleefd kan worden. Dit betekent niet dat ik er niet regelmatig naar verlang. In de kunst wordt de onzinnigheid van dat verlangen altijd goed duidelijk: persoonlijk heb ik weinig met de meeste moderne kunst. Misschien een gebrek aan educatie in die kunstvorm, misschien iets anders. Een Della Francesca, Rembrandt, Chagall (is die niet ook al modern?), Jan Mankens, daar heb ik veel meer mee dan met de abstracte kunst van het Stedelijk Museum. Betekent dit dat iedereen maar figuratief moet schilderen? Lijkt me niet.

Net als de wereld, is kunst
ook continu in beweging

Naast schoonheid, verlang ik blijkbaar ook een bepaalde vorm van oprechtheid, authenticiteit en een binding tussen tijd en vorm. Om nu kunst te maken alsof het de 17^e eeuw is, was is daar de zin van? Overtreffen kunnen we die eeuw immers toch niet. Het is alsof we besluiten de ballen zelf weer in de driehoek te doen, zonder dat we het voorgaande spel ten einde is gekomen. De ballen liggen nu eenmaal verdeeld over het laken. Net als de wereld, is kunst ook continu in beweging, niet vast te zetten.

Inspiratie
Toch heeft het conservatisme ontegenzeggelijk een waarde. Bijvoorbeeld als bron van inspiratie. Als we ons geraakt voelen door de vossenjacht of door een premodern schilderij, door het idee van het gezin als hoeksteen van de samenleving, kan het ons inspireren. Door oude bronnen te vertalen naar een nieuwe tijd en experimenteren hoe er een synthese tussen die oude bronnen en die nieuwe tijd kan ontstaan.

Imperfectie
Een ander belang van het conservatisme is de notie van het imperfectionisme. De Britse filosoof Roger Scruton noemt dit pessimisme, maar ik prefereer de term imperfectionisme. Vanaf de Verlichting ontstaat het idee van het perfectionisme. De maakbaarheid van de mens, de kracht van de rede, het wegvallen van het christelijke eschatologische bewustzijn, hebben als gevolg dat er systemen opkomen die als kern perfectionisme hebben. Het koninkrijk Gods is niet meer een koninkrijk in ons hart of een koninkrijk ergens in een toekomst, die altijd daar is (en dat ook moet blijven). Nee, het Koninkrijk Gods wordt haalbaar en maakbaar door mensenhanden. In de grote verhalen van de 20e eeuw, de totalitaire systemen en zelfs in de sociaaldemocratie daarna ligt besloten dat de perfecte wereld zich nu toch maar eens aan moest dienen.

Het is zaak om de mens tegen zichzelf
te beschermen middels sociale systemen

Gemeenschap
Het conservatisme heeft altijd een sensibiliteit voor het imperfectionisme gekend. Het besef dat de mens het niet rond weet te krijgen, niet als collectief, noch als atomisch individu. Aan de menselijke ziel valt niet te sleutelen, die is nu eenmaal wat hij is. Het is zaak om de mens tegen zichzelf te beschermen middels sociale systemen: het gezin, de staat, religie, alles als bescherming voor de fragiele mens.

Niet de mens op laten gaan in een absolute collectiviteit, noch de mens op zichzelf geworpen achterlaten in een atomistisch individualisme. De mens in een gemeenschap die hem beschermt tegen zichzelf, maar ook tegen andere machten. Zo is bijvoorbeeld voor Hegel het gezin de plek waarin de mens zich beschermd kan weten tegen de macht van de staat. Het idee van het conservatisme is dat als deze systemen worden opgeheven, alles verloren is.

Het conservatisme en ikzelf
Voor mezelf ben ik er nog niet over uit. Als ik naar Downton Abbey kijk, ben ik gedurende de afleveringen een onversneden reactionair die het liefst gisteren de adel weer wil installeren, mensen het kiesrecht af wil nemen en het nationalisme weer in ere wil herstellen. Maar zodra de aflevering ten einde is, kijk ik om me heen en besef ik dat de huidige wereld zo slecht nog niet is: homoseksualiteit, vrouwenrechten, vrijmaking van de arbeider, democratisering, zijn allemaal bewegingen tegen die oudere wereld in.

Interessanter wordt het bijvoorbeeld met de vraag of homoseksuele koppels kinderen moeten kunnen opvoeden. Het grootste deel van mij schreeuwt daar een volmondig ja tegen, tegelijkertijd vraag ik me dan af wat dat inhoudt voor de notie van het gezin en de natuurlijkheid van de man en vrouw die samen komen om dat te starten, eeuwenlang de basis van de westerse beschaving. Misschien is dit stuitend voor de vooruitstrevende lezer, maar ik vind toch echt dat we daar niet te licht aan voorbij mogen gaan. Het zijn vragen die er toe doen, waarop het antwoord vaak niet eenduidig is, terwijl we nu toch allemaal wel weten dat die ontwikkeling niet kan worden tegengehouden. Wat kan, dat doen we nu eenmaal.

die mens is nu eenmaal rafelig en
dat lossen we niet zomaar op

Tradities
We kunnen wel klagen over het verlies van tradities, maar die waren ook maar menselijke verzinsels. Geen traditie komt voort uit de natuur. De winsten van de moderniteit lijken me het verlies van het oude wel draaglijk te maken. En het conservatisme kan ons helpen om te blijven zeggen: wees maar nederig, het loopt allemaal zo een vaart niet, die mens is nu eenmaal rafelig en dat lossen we niet zomaar op, doe maar gewoon even rustig.

Seizoen 6 is ten einde en daarmee de gehele serie. Op verloren avonden zal ik het weer terugkijken en zwijmelen bij het accent, de kledij en het rustieke leven op het landgoed. En tegelijkertijd zal ik de wereld om me heen omarmen en me laten inspireren door het conservatisme. Want uiteindelijk: ook de wereld van Downton Abbey was een gemaakte wereld, door niemand gegeven, maar door ons geconstrueerd.

“I don’t hate change, I find it to be quite exciting. Remember, all those customs and ceremonies that people think to be the soul of England, were almost all invented by the Victorians.”

© OpinieZ.com 2017 – De artikelen op OpinieZ zijn gratis voor u te lezen. U kunt ons steunen door dit artikel te delen op Facebook, Twitter, LinkedIn of andere sociale media.

Zie de buttons onder de advertenties.

===============================================================
Titelfoto: Highclere Castle 1 by JB+UK_Planet is licensed under CC BY 2.0
===============================================================