Hoe word je een fascist?

Foto: Screenshot OpinieZ van trailer The Invisible Line

De documentaire America’s Nazi Experiment laat zien hoe een Amerikaanse geschiedenisleraar in de jaren zestig in korte tijd een totalitair systeem, The Third Wave, in zijn klas invoerde. Zijn leerlingen waren enthousiast en gingen steeds een stapje verder. Iedereen kan dus veranderen in een onmens, als de juiste omstandigheden aanwezig zijn. Kijken, adviseert Ines van Bokhoven, en nadenken over parallellen met deze tijd.

🔊 Beluister dit artikel

Hoeveel tijd is er nodig om van een normaal, jong mens een fanatieke volger van een fascistoïde leer te maken? Het klinkt als een vreemde vraag, maar het is ooit uitgezocht door een geschiedenisleraar op een High School in de VS, in de jaren ’60. En hij kwam tot een schokkende conclusie.

Vier dagen

Vier dagen had hij nodig om van zijn klas, die hem vroeg: “Hoe kon WOII gebeuren? Hoe kon een man zoveel macht krijgen over zoveel mensen en ze zulke onmenselijke dingen laten doen?”, een strak georganiseerde machine te maken. Een machine van jonge mensen, die keiharde discipline en strenge regels geweldig vonden, bereid waren elkaar te verklikken, geweld te gebruiken en anderen als minderwaardig te behandelen en buiten te sluiten als ze niet mee wilden ‘spelen’.

Want het was bedoeld als een spel, niet als een experiment. De docent in kwestie, Ron Jones, vond dat de tieners het aan den lijve moesten ervaren. En zo zette hij een nieuw lessysteem op.

Third Wave

De docu The Invisible Line: America’s Nazi Experiment’, die nog tot 17 oktober te zien is op History HD bij Ziggo Go, vertelt het hele verhaal aan de hand van de mensen die het meemaakten, en ook de docent zelf komt aan het woord. Hij vertelt hoe hij een oude leerling van hem tegenkwam op straat, en hoe die leerling acuut het handgebaar maakte dat bij het systeem hoorde dat Jones lang daarvoor introduceerde. Jones maakte het in een reflex terug: een opgestoken, gebogen hand, de vingers gekromd, in de vorm van een rijzende golf. Het symbool waarmee de deelnemers aan dit spel, dat The Third Wave heette, elkaar konden herkennen.

Hoewel de naam doet denken aan ‘Third Reich’ had het daar niets mee te maken: het is een term uit de surfwereld. De derde golf, in het ritme van het aanrollend water, schijnt een krachtige golf te zijn die goed te berijden valt met een plank. Je moet erop wachten, op dat perfecte moment – maar dan heb je ook iets. Een Perfecte Golf.

Vrijdenkend

Jones is en was geen fascist of neonazi. Integendeel, hij stond bekend als een progressieve, vrijdenkende docent. Maar hij zocht zelf ook een geloofwaardig antwoord op die vraag van zijn leerlingen. Hij begon direct op de maandag erna: hij had het lokaal gestript van alle versieringen en posters, had de tafeltjes niet meer in een cirkel staan maar in klassieke rijtjes, en waar hij normaal door de klas liep zat hij nu achter zijn bureau. Toen de leerlingen eenmaal zaten legde hij uit dat ze rechtop moesten zitten, handen achter de rug, trots en waardig. Hun antwoorden dienden ze beknopt te houden: het liefst maar drie woorden. Geen gefriemel, niet rondkijken – hij eiste focus en concentratie.

Slogan

‘Strength through discipline’ was de eerste slogan die hij op ze losliet, en de klas vrat het als suikergoed. Onmiddellijk waren de effecten zichtbaar: men lette beter op en het verschil tussen de slimme en minder slimme leerlingen werd minder goed zichtbaar door de ‘drie woorden’-regel bij het antwoorden, en het feit dat iedereen zich hetzelfde gedroeg.

“Het gaf onmiddellijk een gevoel van eenheid en kracht,” vertelt een van de leerlingen in de documentaire. “We vonden het geweldig.” Als extra motivatie was beloofd dat ze een ‘A’ (een ‘10’) zouden krijgen als ze meededen, en als ze niet meededen kregen ze ook geen punt en moesten ze in de bibliotheek gaan zitten. Die bieb werd een soort straf tijdens dit ‘spel’. Werd je voor wat dan ook gepakt: enkeltje bieb. Je lag eruit, en maakte dus ook geen kans meer op de felbegeerde ‘A’.

Totalitair

Jones’ plan was dat hij de volgende dag met de klas zou bespreken wat er was gebeurd, en dat dit de gang van zaken was in een totalitaire staat: dat de van bovenaf opgelegde regelmaat en voorwaarden de invulling van je dag en dus je leven bepaalden. Maar toen hij binnenkwam zat de klas precies zoals hij had voorgeschreven: in de houding, rechtop, klaar voor meer.

En dus besloot hij nog een stapje verder te gaan. De nieuwe slogan van die dag – ik verzon ‘m ter plekke, zegt hij in de docu – was ‘Strength through community’. Hij hamerde op het belang van het opgaan in een gemeenschap, en dan zeker eentje die actief bezig is iets goeds te doen. Jones merkte dat in het gesprek over dit nieuwe onderwerp de klas ineens geen gewone antwoorden meer gaf, maar begon te dreunen. Dogma’s en doctrines begon te spuien. En voor hij het wist was de hele klas aan het chanten: ‘Strength through discipline, strength through community!’

Ledenpassen

De naam en het handgebaar werden ook die tweede dag geboren – het spel werd een stapje serieuzer. Men begon elkaar in de gangen te begroeten met dat gebaar. “Als je het je klasgenoten zag doen,” legt een andere leerling uit, “werd het gemakkelijker om het zelf ook te gaan doen.” Ledenpassen werden uitgedeeld, de club werd ‘officieel’. Maar leden die een pasje hadden met een rood kruisje erop waren bijzonder: die kregen een extra taak van Jones. Zij moesten de andere leden in de gaten gaan houden, of ze zich wel aan de regels hielden.

‘Dus nu had ik een Gestapo, een Stasi,’ zegt Jones met een ernstig gezicht in de docu. Het was op dit punt dat sommige leerlingen zich begonnen af te vragen of ze nog wel mee wilden doen, en sommigen haakten ook daadwerkelijk af en kozen voor de bibliotheek. Anderen vonden het juist geweldig eindelijk eens een gewaardeerd lid van een betekenisvolle groep te zijn.

Lijfwacht

Het was ook op dit punt dat Jones merkte dat er iets veranderde: toen een leerling zich aanbood als zijn lijfwacht en de docent overal beschermend volgde, moest Jones erkennen dat hij er plezier in begon te krijgen, in de macht die hij had en de discipline van zijn leerlingen. “Het is behoorlijk verslavend,” vertelt hij beschaamd. Zijn echtgenote begon het ook op te vallen dat hij veranderde, en begon zich zorgen te maken.

Op de derde dag begon de rest van de school interesse te krijgen voor wat er in die klas gebeurde en toen Jones binnenkwam barstte het lokaal uit z’n voegen. Groepen leerlingen, die normaal gesproken nooit met elkaar omgingen, zaten nu broederlijk naar hem te luisteren. De slogan van die dag was ‘Strength through action’. Jones verwees naar militante organisaties als The Black Panthers en legde uit dat een groep die niet in actie komt, nutteloos is. Dat ze zich moesten voorbereiden op ‘meer’.

Tegenbeweging

Maar tegelijkertijd ontstond er een tegenbeweging: The Breakers noemden ze zichzelf, Golfbrekers, en ze begonnen posters op te hangen in de hele school. Het idee van een micro-samenleving, die richting een totalitaire staat aan het bewegen was, op een school nota bene, was compleet. Een meerderheid die een hechte groep vormde voelde zich superieur, en begon neer te kijken op een minderheid, waarvan een deel in verzet aan het komen was tegen hun beweging.

Jones’ respons was het verwijderen van de intelligente, vragen stellende leerlingen. Naar de bieb. Het begon door te slaan, dit ‘spel’. Vriendschappen werden verscheurd, heksenjachten georganiseerd, iedereen hield elkaar in de gaten en er begon een angstcultuur te ontstaan op de school. Maar de leiding greep niet in, het hoofd vond het zelfs geweldig. Ouders klaagden niet.

Ontsporing

En natuurlijk liep het uit op geweld. Het verschil tussen wie er wel en niet bij hoorde leidde tot knokpartijen. Het verplaatste zich naar buiten de school en werd alomvattend in de levens van deze leerlingen. Het liep fout. En toen Jones’ echtgenote hem duidelijk wist te maken dat hij rap aan het veranderen was in een knap onsympathiek persoon, drong het tot hem door: het was tijd om ermee te stoppen.

Op de vierde dag, toen het lokaal zo vol zat dat er zelfs mensen buiten stonden te dringen om binnen te komen, kondigde hij aan dat dit niet zomaar een spel was: dat ze deel uitmaakten van een landelijke beweging, dat dit op heel veel scholen gebeurde, en dat hij ze morgen, in de aula, via een tv-uitzending zou voorstellen aan hun Leider, die samen met hen het land zou veranderen. Er zou een tijd van vrede en orde komen, waarin iedereen gelijkwaardig was en iedereen mee zou doen aan dit prachtige systeem.

Leider

Onnodig te zeggen dat de leerlingen opgewonden waren – de jaren ’60 was de tijd van revolutie en Vietnam en ‘alles moest anders’, en deze jonge mensen stonden te trappelen de wereld een stukje beter te maken. Dus zat de aula die vrijdag nokvol, met een televisie op een podium: de Leider zou hen via de tv toespreken. En dus keek de hele zaal hoopvol en slogans roepend naar de korrels op de tv, wachtend op beeld… dat niet kwam.

En toen prikte Jones de ballon maar door. “Er is geen Leider, en is geen nationale beweging, en jullie zijn niets beter of slechter dan de nazi’s.”

Geleerd

Het moet een hele harde pil geweest zijn om te slikken voor die jonge mensen, en de kritiek op wat er die week gebeurde is naderhand niet van de lucht geweest – al is het boek dat naar aanleiding van deze vier dagen werd gemaakt al vrij lang verplichte kost op Duitse scholen. En in die docu geven de leerlingen, inmiddels oude mensen, toe dat ze iets hebben geleerd van die week dat ze anders nooit zouden hebben doorgrond. Dat ze voor altijd doordrongen zijn van het feit dat iedereen in staat is te veranderen in een onmens: je hoeft alleen maar de juiste omstandigheden te scheppen.

Als je nog niet begrijpt wat er nu speelt in de maatschappij met het creëren van het wij-zij gevoel moet eens naar deze documentaire kijken op History Channel, America's Nazi Experiment, The Third Wave. pic.twitter.com/LdbGCtrsFB

— Henk van de Weg (@hgvdweg) October 10, 2021

Nadenken

Waarom ik dit opschrijf? Omdat ik vind dat die docu, en wat er destijds gebeurde, ons iets geeft om over na te denken. Fascisme en totalitarisme bereik je dus vrij gemakkelijk, door mensen op de juiste manier te bespelen. Ik wil dat enkel aantonen met dit voorbeeld – en iedereen zelf laten nadenken over wat dat te maken heeft met de situatie waar we ons nu in bevinden. De woke-waanzin, de covidmaatregelen, de klimaatplannen – en de manier waarop men die nu probeert af te dwingen: voor mijn gevoel klopt er iets verschrikkelijk niet, net zoals veel leerlingen steeds harder jeuk kregen bij dat ‘spel’.

Maar ik moedig iedereen aan zelf te kijken, nu hij er nog staat, en eigen conclusies te trekken. Er zijn ook twee speelfilms gemaakt over dit verhaal: een Amerikaanse, al wat ouder, die The Wave heet:

en een Duitse film, recenter, met de titel Die Welle:

Over de auteur

Ines van Bokhoven

Schrijfster van historische romans, vrouw met een mening en liefhebber van 'common sense’.

Recent gepubliceerd

Archief

• Linkse politiek5 december 2023Het is tijd voor veel democratisch lawaai
• Politiek Nederland24 november 2023Na de overwinning van Wilders is links Nederland in paniek
• Antisemitisme19 november 2023Over verkiezingen, laffe politici en bestuurders
• Klimaat en Milieu11 november 2023Geluidsoverlast door windmolens: wanneer kunnen we weer slapen?