Over het aanpraten van collectieve schuld

Foto: Pixabay CC0

Een van de pijlers van de moderne ethiek dreigt te bezwijken. Rechten gaan over individuele personen die hun leven vormgeven door keuzes te maken. Of het nu gaat om eergerelateerd geweld, de boerka, aanzetten tot geweld, “white guilt” of de erfzonde – het overdragen van de morele verantwoordelijkheid van een individu aan anderen of van anderen aan een individu maakt een karikatuur van rechtvaardigheid.

We zijn óf verantwoordelijk voor ons eigen gedrag óf we zijn het niet.

Stel je eens voor hoe geweldig het zou zijn als we de eer zouden opstrijken voor de goede daden voor andere mensen. Andersom zou het vreselijk zijn als we de schuld kregen voor andermans misdaden.

Aanslagen
Ironisch genoeg lijkt niemand het lastig te vinden te snappen dat het verkeerd is om de schuld van individuele personen over te dragen op mensen die onschuldig zijn aan een gepleegde misdaad, ook als het islamistische, jihadistische terroristen en “moslims” betreft. Projecteren van de schuld van een individuele terrorist op andere, onschuldige moslims is, tenminste in dit geval, de meest opvallende fout.

Andere moslims medeschuldig verklaren geldt onder de generalisaties over moslims als verkeerd – iets dat na elke jihadistische terreuraanslag wordt afgewezen en betreurd. Vaak wordt dit beschouwd als een haast nog groter probleem dan het feit dat lichamen en ledematen van onschuldige mensen in de lucht vliegen. Maar in de meeste andere gevallen, bijvoorbeeld wanneer religies zelf de logica van overdracht van schuld bepleiten, heerst er een oorverdovende stilte.

Erfzonde
Overdracht van schuld heeft zijn godsdienstige wortels in Paulus’ christelijke doctrine van de erfzonde, volgens welke de hele menselijke soort besmet is met de zonden van haar ongehoorzame voorouders, Adam en Eva. Dat schuld door de generaties heen wordt overgedragen van voorouders aan hun erfgenamen, kwam de religieuze autoriteiten erg goed uit. Het zorgde voor een aanzienlijke markt voor hun product.

Verkoop van aflaten om vergeving van schuld te krijgen

Omdat we allemaal met een morele ziekte geboren worden hebben we hun medicijn nodig – verlossing. Om dit geneesmiddel voor onze erfelijke ziekte te krijgen, hoeven we alleen onze schuld te erkennen en God vervolgens eeuwig dankbaar te zijn dat hij zijn zoon Jezus heeft gestuurd – het te offeren lam dat het probleem heeft opgelost door zelf de straf te ondergaan die wij zo hevig verdienen.

Eergerelateerd geweld
Moslims, Sikhs en Hindoes beschouwen eer en zedelijkheid als een gemeenschappelijke familieaangelegenheid. In het normenstelsel van deze culturen zijn rechten in de eerste plaats gemeenschappelijk, niet individueel. Familie-, clan- en stamrechten komen in de plaats van individuele mensenrechten. Het VN Bevolkingsfonds schat dat jaarlijks 5000 vrouwen worden vermoord vanwege schending van hun familie-eer. De onderliggende overtuiging van degenen die eergerelateerd geweld pleegt is dat de ongeoorloofde daad van hun slachtoffer op een of ander manier de overige familieleden stigmatiseert. 👇🏽

Moradabad: Woman killed by parents and brother in a suspected case of honour killing in Thakurdwara, body found on June 5, all 3 arrested. pic.twitter.com/9GxuwZGaVE

— News World India (@NewsWorldIN) June 14, 2017

Het is alsof een individu niet alleen verantwoordelijk is voor haar eigen morele reputatie, maar ook voor die van haar gehele familie, die ook verantwoordelijk is voor haar gedrag. Niet alle eermoorden worden gepleegd door moslims, de overweldigende meerderheid echter wel. Eermoorden waarover in de Amerikaanse, Canadese en Europese pers is bericht, blijken voornamelijk van de ene moslim op de andere moslim gepleegde misdaden te zijn.

Zedige kleding
Voor religieuze zedige kleding als de boerka geldt een vergelijkbare logica. De onzedig geklede vrouw wordt geacht verantwoordelijk te zijn voor het ongepaste gedrag van mannen, die hun roofdierachtige seksuele gedrag niet in bedwang kunnen houden als er geen strenge, kuise dress code is. De redenering is dat de biologische seksuele driften van een man hem “op natuurlijke wijze” zo sterk beheersen, zodat dat van hem niet kan worden verwacht dat hij ze onderdrukt.

Zedige kleding projecteert de schuld van mannelijke sexuele driften op vrouwen

Zelfbeheersing
Volgens deze achterhaalde opvatting kan van een mannelijke moslim niet worden verwacht dat hij zijn seksuele impulsen kan beheersen. Hieruit zou je kunnen concluderen dat moslims eigenlijke geen vrije en moreel verantwoordelijke wezens zijn die in staat zijn tot zelfbeheersing en persoonlijke verantwoordelijkheid. Dit is beledigend voor moslims, die het daarmee vast niet allemaal eens zullen zijn. Maar veel anderen zijn dat wel. De aaname dat van moslimmannen niet kan worden geëist dat zij hun natuurlijke behoeften onderdrukken, verklaart waarom vrouwen “zedig” moeten zijn.

Als vrouwen hun onweerstaanbare lichamen (vooral hun haar) zouden blootgeven of “aanstoot” zouden geven, zouden mannen het recht hebben om hen geweld aan te doen. Het zou vergelijkbaar zijn met vers vlees neerleggen en vervolgens verwachten dat de kat het niet opeet, aldus de hoogste islamitische geestelijke van Australië.

“White Guilt”
Dit brengt me op het momenteel meest populaire genre van overdragen van schuld: het opleggen van ‘white guilt‘ aan slachtoffers of critici van islamitisch terrorisme of het islamitisch geloof. Eigenlijk hoef je nog niet eens iets te bekritiseren om al schuldig te zijn; je hoeft alleen maar een heteroseksuele blanke man te zijn, “westers” is al voldoende.

Het verhaal gaat als volgt: islam kent geen ideologie en islamisme heeft niets te maken met jihad voeren voor de verspreiding van de islam en een universeel kalifaat.

Westers kolonialisme
Het sporadische geweld van de islam is gebaseerd op een onrecht en slechts een antwoord op de slechte behandeling en onrechtvaardigheden begaan door westers kolonialisme. Je kan het wraak noemen, maar het is een rechtvaardige reactie en geen agressief religieus imperialisme dat beoogt de wereld te veroveren tot alle volkeren zijn gebracht onder de sharia en Dar Al-Islam.

De slachtoffers van islamitisch terrorisme zijn de verre nakomelingen van vroegere plegers van koloniale misdaden. Net als de erfzonde wordt de schuld door de generaties heen overgedragen. De personen die tegenwoordig door de jihadi’s worden aangevallen hebben de koloniale misdaden weliswaar niet gepleegd waarvoor ze worden gestraft, maar ze zijn er medeschuldig aan en dus is het rechtvaardig hen aan te vallen. 👇🏽

The attacks in France show that its colonial past endures | Natalie Nougayrède https://t.co/VrGZkYhzH3

— The Guardian (@guardian) July 22, 2016

Ruanda
Laten we ons nu eens voorstellen dat iedereen nakomelingen zou straffen voor de misdaden van hun voorouders. De wereld zou constant het toneel zijn van bloedvergieten als iedereen van mening was om straffen uit te delen aan de nakomelingen van elk land of stam die ooit wreedheden hebben begaan. In Ruanda zouden de volwassen kinderen van Tutsis hun ouders’ dood wreken door Hutu-kinderen met machetes te lijf te gaan.

Zouden we dit werkelijk toejuichen en zeggen dat de Hutu-kinderen dit verdienen? Zo niet, dan is ons enthousiasme om blanke mensen de schuld te laten dragen van misdaden die zij niet hebben begaan, tamelijk…racistisch. Maar natuurlijk dreven de verdorven Belgische kolonisatoren de Hutu’s tot het vermoorden van de Tutsi’s, dus ze hadden geen vrije wil.

Inperking vrije woord
Het is een feit dat opvattingen net zo destructief kunnen zijn als verhelderend. Maar nog veel gevaarlijker dan slechte opvattingen is de sfeer van angst die het onmogelijk maakt om ze te confronteren met betere opvattingen. In elk geval dat gevaarlijke opvattingen vooraf gingen aan eigenlijke wandaden – van Nazi-Duitsland tot Ruanda – was er een ijskoude stilte van angstige toehoorders die (als hun vrijheid om te protesteren was gewaarborgd) een eind hadden moeten maken aan de retoriek door er tegen in te gaan. Het is juist in een klimaat van censuur en afgedwongen overeenstemming dat het beest van slechte opvattingen wortel slaat en tot een monster uitgroeit. 👇🏽

New undergrad survey: 81% agree 'Words can be a form of violence'; 30% 'it's OK to use violence to stop free speech'https://t.co/QpjhG0ubSA pic.twitter.com/qN6dUkAYg7

— Geoffrey Miller (@primalpoly) October 12, 2017

Opruiïng
Het “opruiïngsargument” tegen het vrije woord – op de verwrongen manier waarop het tegenwoordig wordt gebruikt – veronderstelt een causaal verband tussen iemands uiting van extreme opvattingen en het gewelddadig gedrag van anderen. Deze oorzakelijke theorie ondermijnt de vooronderstelling van individuele morele verantwoordelijkheid als de kern van het rechtsstelsel. Als iemand een criminele terroristische daad verricht, kunnen advocaten proberen om de verantwoordelijkheid van de verdachte op verschillende manieren te beperken.

Als daarentegen het forensische bewijs op zijn schuld wijst en als hij een volwassene is die goed bij zijn verstand is, accepteren we geen invloeden van buitenaf die hem op een of andere manier tot zijn daad hebben gebracht. Als we dat wel zouden doen, zouden we de straf verhoudingsgewijs verminderen of hem zelfs volledig vrijspreken – maar dat doen we dus niet.

Individuele verantwoordelijkheid
Het feit dat volwassen burgers moreel verantwoordelijke personen zijn, geeft hen enerzijds recht op fundamentele rechten en verplicht hen anderzijds om morele aansprakelijkheid te accepteren voor hun handelingen. Burgerlijke vrijheden gaan gepaard met verantwoordelijkheden. Alleen kinderen zijn vanwege hun relatieve naïviteit of onervarenheid niet in staat tot verantwoordelijk moreel gedrag. Beweren dat Hutu’s persoonlijk niet verantwoordelijk zijn voor hun misdaden gepleegd tijdens de Roeandese genocide infantiliseert hen en behandelt hen met dezelfde paternalistische minachting die kolonialen zo vaak wordt verweten.

De les van de geschiedenis
Toen de Tweede Wereldoorlog was beëindigd en de omvang van de wreedheden van de nazi’s aan het licht kwam, werden sommigen van hen strafechtelijk aangeklaagd. De beklaagden beweerden dat alleen staten en niet personen veratwoordelijk konden worden gehouden voor het soort oorlogsmisdaden waarvan zij werden beschuldigd.

De processen van Neurenberg waren de eerste vervolging van misdaden tegen de menselijkheid.

De verwerping van dit argument door de rechtbank vormde een historisch precedent doordat de autoriteit van een staat niet kon worden gebruikt om individuën af te schermen van hun strafrechtelijke aansprakelijkheid.

Existentialisten betoogden dat excuses (“Ik volgde alleen maar bevelen op”) pogingen waren om persoonlijke verantwoordelijkheid te ontkennen en te doen alsof we geen keuze hebben. Dat is kwade trouw 👇🏽.

Ieder van ons weet – met pijnlijke zekerheid – dat we onvermijdelijke keuzes moeten maken. Geen enkele hoeveelheid dwang, ongeacht hoe zwaar ook, kan ons werkelijk dwingen om tegen onze wil keuzes te maken.

Maar verantwoordelijkheid nemen voor andermans keuzes is even zwak als doen alsof we zelf geen keuzes hebben.

De OpinieZ-artikelen van dr. Terri Murray kunt u ➡️ hier vinden.

Twitter: @TMMurray2015

Over de auteur

Terri Murray

Author, Medium.com

Recent gepubliceerd

Archief

• Filosofie26 november 2017Over het aanpraten van collectieve schuld
• Linkse politiek15 november 2017De criminalisering van kritiek